Laureaten Meesterproef Erfgoed en Herbestemming bekendgemaakt

De Meesterproef van de Vlaamse Bouwmeester bestaat al meer dan vijftien jaar. Met de Meesterproef wil het Team Vlaams Bouwmeester recent afgestudeerde architecten de kans bieden om een eerste publieke opdracht te realiseren. De jonge deelnemers worden hierbij intensief begeleid door de opdrachtgevers, het Team Vlaams Bouwmeester en een aantal projectregisseurs. Anders dan bij voorgaande edities focust de Meesterproef 2017 niet op één bepaalde stad, maar op een thema: de herbestemming van beschermd onroerend erfgoed.

De winnende voorstellen voor de zes projectsites van de Meesterproef 2017 illustreren de belangrijke rol die ontwerpers en kunstenaars spelen bij het activeren van waardevol patrimonium dat in onbruik is geraakt. Vernieuwende ideeën over de invulling van beschermde sites of de aanvulling ervan met nieuwe, kwaliteitsvolle architectuur zijn noodzakelijk voor een duurzaam behoud en beheer van ons erfgoed. De Meesterproef 2017 is een eerste, belangrijke stap om voor deze uitdagingen jong talent in te zetten.

1 
Herbestemmingsproject Kloosterkapel Wervik voor De Lovie vzw

• Laureaat: tv Philippe Breels - Bram Denkens - Jona Moereels
• Projectregisseur: Stijn Cools (Anno architecten).

Vzw De Lovie is een organisatie die kwaliteitsvolle ondersteuning biedt voor mensen met een verstandelijke handicap. Om de verwevenheid en integratie in de maatschappij van deze groep te bevorderen, werd het initiatief genomen om de site ’t Susterhuus in Wervik opnieuw in te richten tot een inclusieve woonomgeving voor mensen met en zonder beperking. Daarvoor gaan ze samenwerken met projectontwikkelaar ION. De beschermde kapel op de site moet hierbij als hefboom fungeren. Een sterke invulling en concept voor het gebouw moet mensen in de nabije en ruime woonomgeving betrekken en voor een wisselwerking tussen de bewoners en de buurt zorgen. Door de site op een zachte manier open te stellen, wordt ook de centrale groene ruimte toegankelijk, wat een meerwaarde betekent voor de omgeving.

Tussen 2008 en 2010 werd de buitenschil van de kapel gerestaureerd en werd binnenin een nieuwe draagconstructie in staal gemaakt. Sindsdien is de kapel niet meer in gebruik. Volgens de jury is de stedenbouwkundige visie van de ontwerpers sterk. Het combineren van de verschillende programma’s op de site is helder uitgewerkt. Het voorstel voor de site en de kapel biedt niet enkel een toekomstvisie voor de kapel, maar streeft ernaar om de volledige site een rol te geven in het stedenbouwkundige weefsel van Wervik. Een goede inbedding in de omgeving draagt immers bij tot een duurzame invulling van de site. De kapel behoudt een centrale functie en wordt opgeladen met nieuwe ingrepen aan de buitenzijde, die dit kunnen versterken. Intussen is de opmaak van het masterplan in samenwerking met ION afgerond. De volgende fase is het architectuurontwerp van de herbestemming van de kapel tot polyvalente ruimte.

2 
Herbestemming noordvleugel boerderij Wortel-Kolonie in Hoogstraten voor Kempens Landschap vzw i.s.m. Panidur bvba

• Laureaat: Tomas Dirrix
• Projectregisseur: Pieter Eeckeloo (Collectief Noord)

De vzw Kempens Landschap is eigenaar van de boerderij in Wortel-Kolonie, een landschap van 500 ha dat gekenmerkt wordt door een unieke verwevenheid van geschiedenis, architecturaal patrimonium en natuur. Samen met de firma Panidur wil de vzw de linkervleugel van de boerderij herbestemmen tot een kruidenboerderij met een eigen stokerij/distilleerderij, een rijperij, een verwerkingsruimte voor kruiden, een proeflokaal/cursusruimte, een winkeltje, magazijnen en optioneel een woning. Bij de herbestemming moet niet alleen rekening worden gehouden met de functionele ruimte voor het brouwproces, maar ook met de mogelijkheid om rondleidingen, proeverijen en cursussen over de verwerking van kruiden te organiseren.

De boerderij zelf is niet beschermd als monument, maar maakt onlosmakelijk deel uit van het beschermde landschap. De boerderij werd tussen 2004 en 2006 al voor driekwart gerestaureerd en herbestemd. Voor Tomas Dirrix bestaat het gebouw uit een eerder gesloten buitenzijde, bestaande uit een gebouw en een muur, en een binnenzijde gericht op het erf.  Daartoe maakt hij de bestaande poorten in de gevel aan het erf open. Aan de buitenzijde wil hij het oorspronkelijk gesloten karakter in stand houden, anderzijds is er vanuit de nieuwe invulling een sterke relatiewens met de kruidentuin en het landschap. Dirrix zet conceptmatig volop in op deze paradox. Hij stelt voor om de bestaande buitenmuur te ontdubbelen. Zo kan hij die oorspronkelijke buitenmuur openwerken zonder vanuit het landschap de indruk van de gesloten buitengevel verloren te laten gaan. Vanuit het gebouw bekeken biedt de opengewerkte buitenmuur de mogelijkheid om relaties te verwezenlijken tussen interieur en exterieur. Organisatorisch klopt het plaatje. Het idee om de ontsluiting niet centraal te organiseren, maar de nieuwe corridor aan de noordzijde te gebruiken, biedt zeker kansen. De jury vindt het concept van Tomas Dirrix interessant, omdat het er het best in slaagt om erfgoedwaarde(n) en de wensen van de opdrachtgever te verenigen.

3 
Herbestemmingsonderzoek voormalig openluchtzwembad Hofstade in Zemst voor Sport Vlaanderen

• Laureaat ontwerp: Stefan Vriend
• Laureaat kunst: 88888 (Karel Burssens en Jeroen Verrecht)
• Projectregisseur: Liesbeth Storkebaum (Made architects)

Sport Vlaanderen wil een haalbaarheidsstudie laten uitvoeren voor de herbestemming van het voormalige openluchtzwembad in het sportcentrum in Hofstade (Zemst). Om tot een economisch haalbaar project te komen dat past binnen de visie van Sport Vlaanderen, dient het voorstel voor de site van het zwembad uitgewerkt te worden samen met de bebouwbare zone ten zuiden ervan. Een nieuwbouw in deze zone is mogelijk op voorwaarde dat het zwembad gerestaureerd wordt. Het zwembad werd gebruikt tot eind jaren ’70 van vorige eeuw. Daarna raakte het in verval bij gebrek aan een realiseerbare functie. De voorgeschiedenis is uitgebreid gedocumenteerd in een architectuurstudie, ook het bestaande masterplan en het provinciaal ruimtelijk uitvoeringsplan zijn een belangrijke leidraad voor het project.

Ontwerper Stefan A. Vriend stelt voor om een volumetrische studie te koppelen aan een analyse van de site, het programma en het ruimtelijk uitvoeringsplan (rup). Een aantal gebouwen zoals de cafetaria en het kleedkamergebouw zijn waardevol. De huidige inbedding in het landschap vindt hij niet ideaal. Het verbinden van de gebouwen met het programma zorgt voor de uitdaging om het geheel te verbinden met de zwembadkuip. Daarom heeft hij gewerkt aan de landschappelijke inbedding van het programma: de nieuwe volumes verzinken in het landschap. Een pad vormt een duidelijke ruggengraat die de verschillende programma’s met elkaar verbindt. De jury stelt dat de  ontwerper goed begrepen heeft wat de uitdagingen zijn van deze opdracht. Hij formuleert uitgangspunten die getuigen van de nodige creativiteit en realiteitszin. De voorgestelde architecturale methodiek om het ruimtelijke probleem te analyseren werkt voort op de eigenschappen van de erfgoedplek. De sacrale beweging van bij het toekomen naar het centrum van het zwembad is boeiend, evenals de manier van omgaan met de sterke aanwezigheid van water op de site.

Om een artistiek traject uit te werken, vindt 88888 het cruciaal een visie te ontwikkelen op de toekomst van het volledige domein van Hofstade. Zij brengen een centrale as in die hen belangrijk lijkt voor de ontwikkeling van het domein, maar ook om het historische karakter ervan te versterken. Langs de as zou een sequens van pleinen kunnen ontstaan waarbij de zwembadsite het karakter zou krijgen van een stedelijk plein. Dit plein wordt opgeladen door de circulatie en een artistieke laag die verschillende vormen kan aannemen. Een pompsysteem kan het niveau van de kuip laten stijgen en dalen volgens een seminatuurlijk ritme, het water in de kuip kan een kleur krijgen, er kan een sculptuur in het water komen: een rechthoekige, abstracte uitsnede of er kunnen ‘relics of the past’ aangebracht worden: speelse herinneringen aan het verleden, zoals een afgietsel van een handdoek bij de kleedkamers. Het basisconcept opent een veelheid aan mogelijkheden. De inzet op water voor een kunstinterventie klopt voor deze site en biedt heel wat om op voort te werken. De voorstellen voor kunstinterventies kunnen een tijdelijk karakter krijgen, ondersteunend aan het onderzoek, maar bieden tevens de kans om meer permanent een meerwaarde te betekenen voor de site. 

4

Herbestemming duiventil op het domein Hof ter Beke in Wilrijk voor het Autonoom Gemeentebedrijf Vespa.

• Laureate ontwerp: Charlotte Ardui
• Laureate kunst: Katinka De Jonge
• Projectregisseuse: Annette Marx (Marx & Steketee architecten)

De duiventil maakt deel uit van het landschap rond het kasteel Hof Ter Beke. Dit kasteel wordt door een private partner gerestaureerd en wordt herbestemd als feestzalencomplex. Het bijgebouw, oorspronkelijk een duiventil geïntegreerd in een tuinmuur, staat echter te verkrotten. Omwille van de gebrekkige dakstructuur werd het dak volledig ontmanteld. Een duurzame herbestemming is hier een uitdaging gezien de ligging aan een drukke straat in een kmo-zone en gezien de lange (ongeveer 37 m) en smalle (ongeveer 3 m) voetafdruk van het gebouw en de erfgoedwaarde ervan. Het doel van de opdracht was een herbestemming voor de duiventil uit te werken die in het kader van het financieel patrimonium van AG Vespa zal worden gerealiseerd. Het is de bedoeling dat het gebouw inspeelt op zijn omgeving en er een aanvulling op vormt. Naast het onderzoek naar de herbestemming van het gebouw zal ontwerpend onderzoek moeten aantonen hoe het gebouw bruikbaar gemaakt kan worden (het aanpassen van raam- en deuropeningen, vloeren, energiebesparende maatregelen, het aanbrengen van nutsvoorzieningen en het inrichten van het volume…). Een visie op de directe omgeving hoort bij de opdracht.

Ontwerpster Charlotte Ardui wil het publieke gebruik van het park activeren en maakt een onderscheid tussen een nutstuin en een parktuin. De duiventil wordt voorzien van een publieke toegang naar de toren, die een conferentieruimte voor twee personen wordt en een multifunctionele doos-in-doos met lunchgelegenheid voor mensen uit de kmo-zone. De zone aansluitend op de muur is in de eerste fase de aanzet tot een moes- en kweektuin met lage kassen en een picknickplek, op termijn wordt het hele park heringericht. De aanpak voor de tuin, met de duidelijke bedoeling een groter publiek aan te trekken, wordt door de jury ten zeerste geapprecieerd. Ook het voorstel van Charlotte Ardui om water mee te integreren in het totaalontwerp is aantrekkelijk. Ze bewijst de evidentie om het torentje van de duiventil voor publiek open te stellen en heeft de visie van de opdrachtgever duidelijk goed begrepen. Dit bescheiden en haalbaar voorstel dat flexibel inzetbaar is in de tijd werkt voort op de erfgoedwaarden van het kasteeldomein.

Kunstenaar Katinka De Jonge maakt een zeer sterke analyse van de site; de plaats moet volgens haar (weer) ‘gemaakt’ worden. Het is nu eigenlijk een non-place.’ Met haar voorstel van ‘Pigeon Paroles’ wil ze vooral een plek maken die aantrekkelijk is voor mensen van ‘buiten’ de site die zich meer verbonden voelen. Haar voorstel lijkt het perfecte antwoord als ondersteuning voor de herbestemming van de duiventil. 

5

Inrichtingsplan voor een nieuwe toekomst voor de tumuli van Heers voor de provincie Limburg

• Laureate: Elise Eeraerts
• Projectregisseur: Bart Macken (Bart Macken Eef Boeckx Partnership)

In de gemeente Heers liggen twee Gallo-Romeinse grafheuvels of tumuli. Beide zijn eigendom van de provincie Limburg. Men wil beide sites herwaarderen en herinrichten met als doel een beter beheer en een betere bescherming tegen erosie te verkrijgen. Tevens moet er een betere ontsluiting komen, voornamelijk naar de gebruikers van het Limburgse fietsroutenetwerk met een specifieke educatieve insteek voor groepen jongeren ter versterking van het Gallo-Romeinse verhaal van de streek en de werking van het Gallo-Romeins Museum. Beide sites liggen dicht bij elkaar en vertellen hetzelfde verhaal, maar hebben een verschillende beheers- en bewaargeschiedenis doorgemaakt. De tumulus van Vechmaal is beperkt onderzocht en bevat nog archeologisch erfgoed, terwijl de tumulus van Gutschoven werd afgegraven en gereconstrueerd en dus meer mogelijkheden biedt voor een unieke ontsluiting.

Om het begrafenisritueel te heractiveren zet ontwerper Elise Eeraerts in op twee concepten: ‘verdwijnen’ in Gutschoven, en ‘herinneren’ in Vechmaal. Volgens de jury legt ze daarbij bewust het verband met een geometrische figuur die gelinkt kan worden aan de dood: de langgerekte diamantvorm (doodskist/sarcofaag) / sacrale achthoek. In Gutschoven stelt Elise voor om een pad met achthoekige grondvorm in te snijden in de tumulus. De achthoek raakt niet aan de roofgang en het bewaarde fragment van de tumulus. Deze contour is vrijwel onzichtbaar vanop straat en heeft dus landschappelijk bijna geen impact. De wandeling doorheen de contour is dus een wandeling doorheen het donker naar het licht. In Vechmaal blijft de tumulus onaangeroerd. Wel wordt aan de zijkant van het perceel een vlakke roosterstructuur aangebracht. Dit rooster is bedoeld voor boodschappen met bijzondere waarde.

Elise Eeraerts biedt volgens het juryverslag een origineel poëtisch concept, dat rekening houdt met het wezen van de plek. Ook het feit dat ze beide tumuli functioneel en materieel met elkaar verbindt, en een ritueel toevoegt, wordt geapprecieerd. Door de fysieke afsluiting van de sites in de grond te verwerken weet zij de tumuli open te trekken naar het landschap en hun zichtbaarheid te verhogen. De integratie van de twee tumuli komt in haar voorstel het best naar boven door de gelijkende vormentaal en de spreiding van de herdenkingsfunctie over de twee sites.

6

Herbestemmingsonderzoek voor de Slagmolen in opdracht van de stad Genk i.s.m. de eigenaar van de molen

• Laureate: Lotte Luykx
• Projectregisseur: Jeroen Beerten (BEL architecten)

De Slagmolen is een watermolen die teruggaat tot de zestiende en zeventiende eeuw en is daarmee het oudste gebouw van Genk. Het herbestemmingsonderzoek voor de molen moet leiden tot één of meer concrete voorstellen van invulling voor het molengebouw en aanhorigheden.

De molen is strategisch gelegen tussen het stadscentrum en het natuurreservaat De Maten. Binnen het masterplan ‘Stadspark Stiemerbeekvallei’ zou het gebouw dienst kunnen doen als onthaalpunt voor het natuurgebied De Maten/De Wijers en als ontmoetingsplaats en rustpunt. De vroegere functie van café/restaurant kan worden hernomen, maar er zou ook plaats moeten zijn om bv. de rol van onthaalpunt op te nemen. De molen is in principe ook maalvaardig.

Volgens de jury analyseert ontwerpster Lotte Luykx de site van de Slagmolen vanuit verschillende invalshoeken en legt ze een sterke link naar de schilderkunst. Ze probeert de molen in te schakelen als satelliet van een breder kunstennetwerk van Genk waarbij ze ook aangeeft dat nog veel onderzoek en analyse nodig is om tot effectieve voorstellen te komen.

Het parcours dat ze voorstelt, is in ieder geval veelbelovend. Ze ziet het haalbaarheidsonderzoek in twee fasen waarbij ze eerst wil werken aan de betrokkenheid van verenigingen en de buurtbewones om zo het draagvlak te vergroten. Deze fase zou resulteren in een observatie-atlas die als basis dient om de kwaliteiten van de site te onderzoeken om de identiteit van de Slagmolen op die manier voort uit te bouwen. Luykx wil het bewustzijn rond water opnieuw versterken (zoals de studie voor de Stiemerbeekvallei) als erfgoed- en natuurwaarde.