Stelling, steen en spits: technisch meesterwerk voor Sint-Jozefskerk

De Sint-Jozefskerk verkeert al enkele jaren in slechte staat, met problemen aan onder meer de torenspits, het dak en de draagstructuur. In 2008 werd het torenkruis van de spits verwijderd wegens roest en instabiliteit. In 2022 bleek uit een stabiliteitsonderzoek dat de kerk op instorten stond. Daarom werd het gebouw om veiligheidsredenen gestut. Intussen loopt de eerste fase van de restauratiewerken op z’n einde. Aannemer Renotec ging die uitdaging aan in nauw overleg met erfgoedspecialisten en onder strikte veiligheidsmaatregelen. “We waren er in 2022 bij toen de stabiliteitsproblemen werden vastgesteld”, opent hoofdprojectleider Lander Dupont. “We hebben toen onder meer vastgesteld dat de koppen van de moerbalken helemaal rot en aangetast waren. Toen zijn de alarmbellen afgegaan en heeft de stad Aalst meteen maatregelen genomen om het veiligheidsprobleem aan te pakken. Er is toen een ruimtestelling in het gebouw geplaatst om de gewelven en spanten te stutten. Vervolgens werd de studie voor de noodzakelijke renovaties uitgevoerd. Die is opgedeeld in drie fases. In een eerste fase stabiliseren en restaureren we met Renotec de toren en voorgevel, met de twee zijportalen. In een volgende fase – die momenteel in aanbesteding is – staan de restauratie van het schip en het dak gepland. Later volgen dan nog fases met het oog op de interieurrestauratie en herbestemming.”

Huzarenstuk in staal en ankers

De renovatie van de Sint-Jozefskerk is een technisch en logistiek complex project. Dat begon al bij het plaatsen van de stellingstructuur tegen de buitengevel. “In samenwerking met Layher en Paul Brouwer (NL) zijn we gestart met de opmaak van een stellingplan om de toren bereikbaar te maken. Die studie heeft zo’n zes maanden in beslag genomen. En ook de stelling is gefaseerd gebouwd. In de eerste fase hebben we de stelling van het maaiveld tot stellingniveau 7 gebouwd. Dit is tot op hoogte van de kerkramen (14m). Daar hebben we driehoekige consoles in de kerkmuur verankerd om daar de stelling van niveau 7 tot 26 op te laten steunen. Zo hebben we een stelling gebouwd van ongeveer 54m hoog. Het bevestigen van de consoles was niet vanzelfsprekend: de kerkmuren zijn immers twee meter dik. De ankers zijn aan de binnenzijde vast gebout aan twee meter lange stalen UPN-profielen, waardoor de consoles aan de hele binnenmuur trekken. Het heeft heel wat onderzoek gevraagd naar de trekstangen, moeren, UPN-profielen, … om tot een veilige en werkbare stellingoplossing te komen. Ook het kernboren van 2m lange gaten tot op de centimeter nauwkeurig was lastig.” vertelt Lander Dupont.

De torenspits vroeg nog een eigen strategie. “De spits – een van de grootste en steilste in België - is 25 à 30m hoog en het was niet duidelijk of hij structureel nog in orde was. Om de spits te ondersteunen tijdens de werkzaamheden hebben we een ring consoles net onder de bovenste vloer van de kerk geplaatst. Hierop steunt een structuur in tralieliggers in kruisvorm om het gewicht van de top van de spits af te dragen naar de consoles. Daarbij hebben we een studie rond windbelasting uitgevoerd. Het resultaat impliceerde dat we geen stellingdoeken op de stelling boven 60m mochten plaatsen om de windbelasting maximaal te beperken. Dat had dan weer tot gevolg dat we iedere lei of stukje hout omzichtig moesten manipuleren om het valgevaar te beperken.” Renotec startte in augustus 2023 met de bouw van de stelling en rond maart 2024 bereikte de aannemer de top van de spits.

Van steengroeve tot 3D-freesmachine

In de eindfase van de stellingbouw startte Renotec al met de restauratie van de voorgevel. Daarbij werd de structuur zo goed mogelijk teruggebracht naar de oorspronkelijke situatie bij de bouw van de Sint-Jozefskerk tussen 1868 en 1908. “Erfgoed heeft daar wel bepaalde concessies gedaan om een betere duurzaamheid te krijgen. De houtstructuur van de kerk was volledig in dennenhout opgetrokken. Om te verzekeren dat de grote, structurele delen de komende 100 jaar meegaan, is er hier gekozen voor eik, wat een hogere duurzaamheidsklasse heeft. Kleine herstellingen zoals bebordingen zijn zoals wel vaker opnieuw in grenen uitgevoerd”, aldus Lander Dupont. Ook voor andere materialen werd zo goed mogelijk vastgehouden aan het oorspronkelijke. Zo zijn kalkmortels, kalkvoegsel en mineraal steenherstel toegepast. In de kerk zijn twee soorten natuursteen toegepast: Euville en Chauvigny. “De Chauvigny is niet meer courant te vinden op de markt. We zijn tot bij plaatselijke steenkapperijen gaan zoeken om de nodige natuursteen te verkrijgen. Vervolgens hebben we die in onze eigen steenkapperij in de juiste vorm gebracht om toe te passen in de grote stijlen (monelen) en de raambogen boven de glasramen. We hebben de ornamenten en pinakels met een 3D-scanner opgemeten en vervolgens een model opgebouwd voor de freesmachine. Die heeft op enkele dagen de contouren van de ornamenten uit de blokken gefreesd waarna onze steenkappers de fijne afwerking hebben verzorgd. Het geeft veel voldoening om de kerk nu te zien met die afgewerkte stukken”, zegt Lander Dupont met terechte trots.

Van rot naar robuust

Ondanks het feit dat het om een restauratie gaat, kwam er toch ook technische innovatie aan te pas. Om de moerbalken, waarvan de koppen doorgerot en aangetast waren, te kunnen bewaren, paste de aannemer polymeerchemisch houtherstel toe aan de balkkoppen en moerbalken. “Voor het toepassen van de herstelling hebben we de balken geschoord en gereinigd. Vervolgens hebben we ze geïnspecteerd en samen met de ontwerper en het ingenieursbureau beslist of we het rotte deel zouden afzagen of uitbijlen voor zover als nodig. Sommige balken hadden amper nog opleg na die ingreep. Vervolgens hebben we wapening in de koppen van de balken geplaatst en een bekisting aangebracht. Die hebben we opgegoten met epoxy om opnieuw een stabiele balk te krijgen. Tijdens die werken hebben we ook aantasting door de klopkever vastgesteld. Om dat te verhelpen hebben we de houtstructuur ingespoten met een preventieve en curatieve dieptebehandeling onder hoge druk. Zo worden alle gaten en openingen in het hout opgevuld en worden de insecten verdreven”, licht Lander Dupont toe.

Herleven in glas

Ook het glas-in-loodwerk van de Sint-Jozefskerk werd met de grootste zorg en vakkennis gerestaureerd. In het eigen atelier van Renotec namen gespecialiseerde glaskunstenaars zeven zwaar beschadigde panelen onder handen. “Sommige panelen waren ingezakt of vertoonden openingen waarlangs regenwater binnendrong. De schade was aanzienlijk”, vertelt Lander Dupont. Elk paneel werd nauwkeurig geïnventariseerd op basis van glassoort, kleurgebruik en de aard van de beschadigingen. Op basis daarvan werd een gedetailleerd restauratievoorstel uitgewerkt, inclusief de herkomst van de benodigde nieuwe materialen.

De restauratie zelf gebeurde in het atelier, maar op de werf werden intussen ook de omlijstende elementen aangepakt. De natuurstenen monelen tussen de raampartijen zijn door de steenkappers hersteld, terwijl de metalen raambruggen werden opgeschuurd en behandeld tegen roestvorming. Om de herstelde panelen nadien perfect te kunnen plaatsen, werden mallen genomen van de openingen in de gevel. “Daarop hebben we de glas-in-loodpanelen volledig op maat hersteld. Dat is echt paswerk. Elk paneel heeft zijn verhaal”, aldus Dupont. Het resultaat mag er zijn: het contrast tussen de oorspronkelijke staat en de afgewerkte glasramen is ronduit indrukwekkend en getuigt van puur ambachtelijk vakmanschap.

“Het bevestigen van de consoles was niet vanzelfsprekend: de kerkmuren zijn immers twee meter dik.”

“We hebben de ornamenten met een 3D-scanner opgemeten en vervolgens een model opgebouwd voor de freesmachine.”

“Sommige balken hadden amper nog opleg. We hebben ze kunnen redden met een chemisch houtherstel.”