?Bomen zijn hefboom in duurzaamheidsverhaal'

Sinds zowat 30 jaar is Ontwerpbureau Pauwels bvba één van de pioniers en trendsettende ontwerpbureaus inzake landschaps- en tuinarchitectuur in Vlaanderen. Ook inzake stedenbouw heeft het inmiddels heel wat kennis opgebouwd. Het Leuvense bureau telt acht medewerkers en wordt aangestuurd door zaakvoerder Michel Pauwels en Heidi Heyens, hoofd van het ontwerpbureau.

Ecologische toets

Tot de referenties van Ontwerpbureau Pauwels behoren zowel projecten in kantooromgevingen als ecologische projecten en projecten in de publieke ruimte.

"Terwijl de architect bouwt met baksteen, bouwt de landschapsarchitect met ruimte en planten. Planten zijn levende organismen en vragen water, lucht en ruimte. Bij onze projecten vormen de ecologische toets en de waterhuishouding dan ook belangrijke insteken. Door de toenemende verdichting van onze open ruimte komt het groen steeds meer onder druk te staan. Het is dan ook van het grootste belang maximaal in te zetten op de juiste beplantingskeuze of op het bewaren, onderhouden en beheren van de bestaande waardevolle beplanting", aldus Michel Pauwels.

Tijd om te groeien

"De perceptie van de impact van bomen op publieke ruimte is de voorbije jaren volledig gewijzigd. Het tabula rasa-verhaal van vroeger heeft plaats gemaakt voor respectvol omgaan met bomen. Zowel overheden, bedrijven als het publiek hebben de klik gemaakt", aldus Michel Pauwels. "Er wordt meer aandacht en ruimte aan bomen gegeven. Bomen vragen tijd om te groeien, maar geven mensen ook veel terug: een rustige atmosfeer, zuurstof, koelte. Bij het doordacht aanplanten van een boom komen veel meer facetten kijken dan men zou vermoeden: de keuze van de boomsoort, ruimte voor wortels, hoogte en vorm van de boom, bodemgesteldheid, grondwaterstand'"

De ene boom is de andere niet

Belangrijk is dat de juiste boom op de juiste standplaats terechtkomt. De ene boom is de andere niet. Naar hoogte toe onderscheiden we bomen van eerste, tweede en derde orde (resp. 25, 15 en 7 m hoogte). Naar habitus toe moet gekozen worden tussen een brede of smalle kroon, opgaande of treurvorm. Er zijn bomen met penwortel, maar er zijn er ook die oppervlakkig (breed) wortelen. Bestrating kan een beperkende factor zijn bij de keuze van bomen, net als de aanwezigheid van kabels.

Bomen moeten strategisch worden ingeplant. In een stedelijke omgeving zorgen gevels van gebouwen immers voor schaduwvorming, waardoor bomen onevenwichtig kunnen uitgroeien. Het verplanten van bomen is delicaat en hangt af van de boomsoort, de leeftijd en de omstandigheden in situ. Lindes bv. laten zich - mits de juiste zorg - makkelijk verplanten, bij beuken is dit al veel minder het geval.

Dijleterrassen zorgen voor dynamiek

Door de jaren realiseerde het Leuvense ontwerpbureau heel wat openbare ruimte-gerelateerde projecten. In opdracht van de stad Leuven en de Vlaamse MilieuMaatschappij (VMM) transformeerde de tv Ontwerpbureau Pauwels-Buro voor Vrije Ruimte-Delta Consulting een weinig tot de verbeelding sprekende groenzone in de binnenbocht van de Dijle naar een aangename en eigentijdse verblijfplek. Hoofddoel was de tussen twee kaaimuren drie meter lager stromende Dijle zichtbaar en beleefbaar te maken. Het parkje moest een hoge belevingswaarde krijgen en het waardevolle parkbomenbestand moest behouden worden.

Het ontwerp omvatte een park op twee niveaus, enerzijds aansluitend op het straatniveau, en anderzijds op het waterniveau. Het niveauverschil van twee meter werd opgelost met terrasplateaus. Omwille van de inplanting van de bestaande bomen werd de kaaimuur op drie plaatsen als het ware ingesneden. Gedurende de hele werfperiode werden de bomen beschermd. Ze kregen omstandige standplaatsverbetering en werden professioneel onderhouden en beheerd. De bomen hadden niet te lijden onder de transformatie en vormen vandaag een schaduwrijk decor voor de drukbezochte Dijleterrassen.

Van de nood een deugd maken

Ook de omgevingsaanleg van studentenresidentie Rega in Leuven, in opdracht van de KU Leuven en de VMM, is een mooi staaltje van eigentijdse groenvoorziening in combinatie met waterbeleving. Destijds werden op deze locatie vier bomen - één linde en drie esdoorns - aangeplant bovenop de overwelfde Vunt, een zijrivier van de Dijle.

Tijdens de bouwwerken ontstond een grondverzakking op de plaats waar de vier bomen stonden. Hierbij kwam aan het licht dat de overwelving in zeer slechte staat was en dat deze, door de wortelgroei van de bomen, niet kon hersteld worden. Na grondig stabiliteitsonderzoek en overleg met de VMM bleek het noodzakelijk om de bomen te kappen. De overwelving moest verwijderd of gerenoveerd worden. Er werd beslist om de gesloten koker van de Vunt volledig open te maken en de bomen die hiervoor moesten worden gekapt te compenseren door andere inheemse boomsoorten en struiken op het terrein. Het openmaken van de Vunt bood het ontwerpbureau eveneens een eenmalige gelegenheid om de oevers nabij de studentenresidentie te transformeren in een open watertheater, wat een unieke waterbeleving voor de studenten oplevert.

Dendrologische parkbomen

In het vernieuwde leeuwenperk in de Antwerpse Zoo had het Leuvense ontwerpbureau eveneens een creatieve inbreng. Om tegemoet te komen aan de nieuwe wetgeving inzake het houden van grote katachtigen besliste de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde Antwerpen om het historische panoramaperk van de kamelen om te vormen tot een eigentijds leeuwenperk.

"De zoo, gesitueerd in een beschermd 19de-eeuws landschapspark, is sowieso een boeiende omgeving voor ontwerpers - in dit geval RVE Engineering en Ontwerpbureau Pauwels", aldus Michel Pauwels. "Voorwaarde was dat er geen tralies te zien zouden zijn en dat de leeuwen in een natuurlijk aandoende rotskloof zouden vertoeven. Gebruik makend van de bestaande rotsachtige verhevenheid werden twee waterpartijen voorzien, een boven- en een benedenvijver, met tussenin een bergbeek, uitgevoerd in natuurlijke rotsen. De gebruikte nieuwe beplanting is typerend voor een natuurlijk rotslandschap. De waardevolle platanen werden geïntegreerd in het project. Tijdens de bouwwerken werden ze volledig afgeschermd tegen beschadigingen. Er werd tevens van de gelegenheid gebruik gemaakt om de bomen meer wortel- en beluchtingsruimte te geven. Daartoe werd het pad in de directe omgeving van de wortels zwevend uitgevoerd."

Kleinere boommaten

Het toegenomen duurzaamheidsbesef heeft ook gevolgen voor de keuze van de bomen en de manier waarop ze worden aangeplant. "Doorgedreven bezuinigingen dwingen steden om kleinere boommaten aan te planten. Dit levert weliswaar een besparing op, maar heeft als nadeel dat vandalisme tot de mogelijkheden behoort. Om dit te voorkomen, lijkt een boommaat 14/16 de minimale vereiste. Het aanplanten van grotere boommaten heeft het voordeel dat men direct een fraai uitzicht heeft, maar grotere bomen hebben wel meer tijd nodig om zich stevig te wortelen. Tegen de tijd dat een grote boom dit stadium heeft bereikt, heeft een kleine boommaat hem (bij wijze van spreken) reeds ingehaald", aldus Michel Pauwels.

Risicospreiding

Het ecologische gedachtengoed, de aandacht voor biodiversiteit en ook de vraag naar een natuurlijk boombeeld in de stad maken dat er tegenwoordig ook bomen met 'meer natuurlijke vormen' (bv. meerstammige bomen) in het stadsbeeld verschijnen, en dat het bomenassortiment is uitgebreid.

"De tijd dat volledige straten met olmen, Japanse kerselaars, beuken, eiken... werden afgeplant, is voorbij. Wat uiteraard ook te maken heeft met de boomziektes van de voorbije tientallen jaren. Hierdoor werden heel wat aanplantingen gewoonweg van de kaart geveegd. Daarom kiest men er nu voor om aan risicospreiding te doen en in te zetten op een gemengd assortiment van inheemse bomen", besluit Michel Pauwels. - PDC