Heks huldigt fraai gerestaureerde kerk in

“Een kerk is altijd een ruimte van gemeenschap en van een groepsgebeuren geweest. Een kerk of kapel was en is ook sterk gericht op visuele beleving. De eerste steen van deze kerk, die is opgedragen aan  Onze-Lieve-Vrouw-ten-Hemelopneming, werd op 25 juni 1850 gelegd door de gravinnen Adelaïde en Françoise d’Ansembourg. Sinds 2005 is de kerk inclusief het kerkhof en de ommuring een beschermd monument”, meldt Henri Dumont, burgemeester van Heers.

Hij wijst erop dat de Vlaamse overheid 932.000 € investeerde om de kerk van Heks haar vroegere glorie terug te bezorgen. De restauratiewerken waren overigens broodnodig omdat de kerk en haar inboedel in slechte staat verkeerden. “Het restauratie- en renovatiedossier kwam niets te vroeg want volgens Luc Proesmans, penningmeester van de kerkfabriek, werd de principebeslissing voor de restauratie reeds in september 2008  genomen. Destijds werden eerst de gaten in het dak gedicht om nog meer schade te voorkomen. De dragende structuur van het dak kreeg het zwaar te verduren door vocht en ongedierte. De restauratie omvatte de kerkmuren, de verwarming, de elektriciteit en de binnenschilderwerken”, vermeldt de plaatselijke burgervader.

De gemeente Heers voorziet jaarlijks 75.000 € om te investeren in het onderhoud van haar twaalf kerken. Voor restauraties als deze komen de Vlaamse overheid en de provincie voor zowat 80% tussenbeide, de rest wordt bijgepast door de gemeente (10%) en de kerkfabriek (10%).

Henri Dumont wijst er graaf Ghislain d’Ursel, die het plaatselijke kasteel bewoont, op dat niet alleen een château maar ook geen kerk geen cadeau is. “Deze kerk werd opgericht mede onder impuls van de verschillende kasteelheren van Heks. Hun hand is in heel het kerkgebouw merkbaar. Zo heeft de familie d’Ansembourg er haar grafkelder, met erboven een kapel met tribune uitgevend op het koor. De familie droeg bij tot de stucwerkversiering van het koor, waar J. Delbove een afbeelding van de Hemelvaart van Maria in de absis realiseerde. Het orgel werd vervaardigd door de Maastrichtse firma Pereboom & Leijser en werd in 1866 geschonken door Fr. Ch. L. d’Ansembourg. En in 1928, toen de gemeente een nieuwe klok liet maken, schonk graaf Alfred d’Ansembourg een tweede exemplaar”, licht de burgemeester toe. Deze nieuwe klok, gewijd aan de heilige Barbara, werd evenwel in 1943 weggenomen door de Duitsers.

Het patrimonium van deze rijke parochiekerk omvat o.m. een eikenhouten archiefkast in de doopkapel uit de achttiende eeuw, een marmeren gedenksteen van prins-bisschop de Velbrück uit 1784 in het oratorium, een hoofdaltaar in marmer en geschilderd hout uit de bouwperiode van de kerk rond 1850, nevenaltaren in gemarmerd hout, een eiken preekstoel, een hardstenen doopvont met messing deksel en twee eikenhouten biechtstoelen van J. Weertz (Borgloon, 1864 en 1866).

Tijdslijn

Luc Proesmans overloopt de tijdslijn van de restauratiewerken aan de kerk van Heks. “De kerk werd beschermd als monument bij ministerieel besluit van 13 juli 2005. Op 2 september 2008 nam de toenmalige kerkraad het principebesluit inzake de restauratie. Op 17 januari 2009 werden architect Bernard de Schaetzen en veiligheidscoördinator ing. Stijn Duchateau aangesteld. Het restauratieproject omvatte enerzijds dringende onderhoudswerken in 2009-2010 (vooral het dichten van gaten in het dak en de torenvoet en de vervanging van kapotte en verdwenen leien) en anderzijds de voorbereiding van een grondig restauratiedossier: perceel 1 omvatte de ruwbouw-, dak- en omgevingswerken, perceel 2 de vernieuwing van de elektrische installatie, perceel 3 de vernieuwing van de verwarmingsinstallatie en perceel 4 de schilderwerken van het interieur en de restauratie van de altaren, beelden, objecten en het meubilair”, schetst de penningmeester van de plaatselijke kerkfabriek de geschiedenis van dit dossier.

Op 8 mei 2009 werd de restauratiepremie bij Onroerend Erfgoed aangevraagd. Op 26 maart 2012 keurde de gemeenteraad van Heers het restauratiedossier definitief goed. Tussendoor werd het Pereboom- en Leijserorgel gerenoveerd (2011-2013, Orgelbau Schumacher) en werd mechanische inbraakbeveiliging geplaatst (2012, Franky Security). Op 7 maart 2016 werd het ministerieel besluit van Vlaams minister Geert Bourgeois uitgevaardigd inzake de toekenning van de restauratiepremie en de toelating tot de aanbesteding van de werken.

“In mei 2016 vond de publicatie van de overheidsopdrachten plaats. Op 20 juni 2016 werden de offertes voor de percelen 1, 2 en 3 geopend. Op 2 september 2016 werd het verslag van het aanbestedingsdossier bekendgemaakt en werden voorstellen geformuleerd voor de gunning van de kerkfabriek voor de percelen 1, 2 en 3. Op 19 september 2016 werd het ministerieel besluit meegedeeld met de definitieve berekening van de restauratiepremie voor de percelen 1, 2 en 3. Op 28 september 2016 werden de offertes voor perceel 4 geopend. Op 13 oktober 2016 werd de opdracht voor de aannemers van de percelen 1, 2 en 3 gesloten. Op 16 november 2016 werd het verslag van het aanbestedingsdossier afgekondigd en werden voorstellen gelanceerd voor de gunning van de kerkfabriek voor perceel 4. Op 28 november 2016 werd het ministerieel besluit met de definitieve berekening van de restauratiepremie voor perceel 4 ter kennis gebracht. Op 8 december 2016 werd de opdracht voor de aannemer van perceel 4 gesloten. Op 17 februari 2017, 28 juni 2017, 7 oktober 2017 en 3 september 2018 werd het aanvangsbevel van respectievelijk perceel 1, perceel 2, perceel 3 en perceel 4 gegeven”, signaleert Luc Proesmans.

Het totaalbedrag van de uitgevoerde werken bedroeg 1.153.000 € inclusief btw. Perceel 1 (ruwbouw-, dak- en omgevingswerken) kostte 790.000 € inclusief btw en omvatte in het algemeen de werkzaamheden “van de top (vergulden van de torenhaan en de bol) tot onder de grond (riolering)”. Tot dit lot behoorden de verwijdering van 540 m² dakbedekking (en de vervanging door nieuwe leien), de reiniging van 1.100 m² muren via afstoming, de  vervanging van 5.200 bakstenen (kerk) en 6.730 exemplaren (kerkhofmuur), de uitkapping en nieuwe opvoeging van 640 m² voegwerk, 125 m riolering en 52 lm drainering van de kerkhofmuur, 170 lm goten en regenwaterafvoerbuizen, 60 lm eiken kepers, 85 m² houten vloeren (toren, galmborden) en 90 m² bebording, loopbruggen en trap (toren), een duivenweringssysteem met pinnen en afscherming met netten, de  restauratie van de wijzerplaat en het mechanische torenuurwerk, de herstelling van de klokkenluidinstallatie, de reiniging van de glas-in-loodpanelen, de ontloding, herloding en het lijmen van gebroken glasramen en voorzetramen (Glasmalerei Peters uit Paderborn), de  herstelling van het plafond, de sacristie, de kapel, het schip en de trappenhal (natte en droge bepleistering), de herstelling van de natuurstenen trappen inkom, de dorpels van de sacristie en de kapel, de herstelling/vervanging van dekstenen (aansluiting schip/koor, sacristie, kapel) en een nestkast voor een kerkuil.

Perceel 2, de vernieuwing van de elektrische installatie, kostte 58.000 € inclusief btw. Deze opdracht behelsde de afbraak van de bestaande installatie (oude bekabeling, armaturen, bord, schakelaars en stopcontacten), een nieuwe meterkast en elektrische borden, 62 m verzinkte kabelgoten, 21 stopcontacten, 52 nieuwe verlichtingstoestellen en led-verlichting (i.p.v. halogeen zoals in het oorspronkelijke bestek van 2010).

Aan perceel 3, de vernieuwing van de verwarmingsinstallatie, hing een prijskaartje van 115.000 € inclusief btw. Tot dit perceel behoorden de verwijdering van de oude cv-installatie, de vloerverwarming (670 lm leidingen onder de houten vlonders en de gang ertussen), een weersafhankelijke regeling, de vernieuwing van de houten vlonders en het kader en het sanitair (in de technische ruimte achteraan is een toilet voorzien). In het koor was geen vloerverwarming mogelijk, waardoor gekozen werd voor verwarming met elektrische donkerstralers.

Perceel 4 had betrekking op de schilderwerken aan het interieur en de restauratie van altaren, beelden, objecten en meubilair. Deze werkzaamheden, waarvoor 190.000 € inclusief btw werd uitgetrokken, bestonden uit een sondering, schilderwerken (700 m² muren en 520 m² plafonds, bogen en ribben), de reiniging en restauratie van het hoofdaltaar en de zijaltaren, de restauratie van 14 kruiswegstaties (met houtimitatie), het meubilair (preekstoel, biechtstoelen, hek, communiebank, credenstafels, kasten (sacristie, doksaal), zitbanken, koorbanken), de beelden (reiniging en herstelling van afgebroken onderdelen, vrijlegging van tekstbanden, St. Jan-de-Doper (doopkapel)), obiits (rouwborden) in de kapel, misboeken, textiel (restauratie van één kazuifel) en ander textiel (vaandels, dalmatieken) werd gestabiliseerd en geconserveerd) en “metaal” (doopvont, lezenaar, godslamp, kandelaars, processiekruis) en de restauratie van een kruisbeeld in schildpad).

Als extra renoveerde Schrijnwerkerij Marc (vader en zoon Cosemans) daarenboven de inkom. Hierbij spitste men zich toe op het portaal (waarbij de houten panelen in de dubbele inkomdeur vervangen werden door glas en nieuw hang- en sluitwerk aan het schip van de kerk), de doopkapel (houten omkasting van de elektriciteitsmeter door omkadering en recuperatie van de oude biechtstoeldeur) en de renovatie van een stuk van de lambrisering.

Ook aan het esthetische aspect werd gedacht. Zo werd het witte glas vervangen door geel glas, dat een zeer mooie lichtinval creëert.

Restauratie kasteeldaken

Bernard de Schaetzen herinnert zich dat zijn carrière als restauratie-architect op deze plaats in Heks is van start gegaan. “Eind jaren ’80 van vorige eeuw werd ik door immers door graaf d’Ursel gevraagd om de daken van zijn kasteel te restaureren. Als jonge architect kwam ik zo terecht in een uniek erfgoed rijk aan geschiedenis in het prachtige Haspengouw. Vandaag, meer dan dertig jaar later, mag ik op dezelfde plek mijn loopbaan afsluiten met de restauratie van de mooie kerk in Heks. De cirkel is dus rond”, glundert hij.

De huidige kerk van Heks werd in juli 1851 ingewijd door Mgr. Van Bommel. Deze nieuwbouw verving een ouder kerkgebouw, dat op dezelfde plaats moet hebben gestaan, met het koor gericht naar het kasteelpark en met een ingang aan de zijde van de Henestraat.

“Dit neoklassieke kerkgebouw werd gebouwd op een verheven terrein en omgeven door het kerkhof, waarmee de centrale rol van het gebouw in het dorp wordt benadrukt. De inplanting van het gebouw maakt hiervan een belangrijk landschappelijk richtpunt, dat van ver in de omgeving kan worden opgemerkt. Vooral van op het terras in het kasteelpark vormt deze kerk een prachtig onderdeel van het decor”, looft de architect.

Hij stipt aan dat de  kerk er mee kwam onder impuls van de kasteelheer, graaf d’Ansembourg, die tevens het vereiste hout leverde. “De d’Ansembourgs en de familie d’Ursel hebben in het kerkgebouw hun grafkelder. Uit de oude kerk zijn nog een aantal kunstwerken bewaard zoals de Luikse preekstoel in Louis-XV-stijl uit 1748 en twee volledige misgewaden uit de achttiende eeuw.  Bij het binnenkomen van deze kerk is het opvallend hoe rijkelijk het interieur afgewerkt is, in tegenstelling met de sobere buitenkant”, stelt Bernard de Sc haetzen.

Het restauratiedossier kwam tot stand met de medewerking van Carolien Vandegehuchte van Studiebureau Monumentenzorg en het studiebureau Heedfeld voor de technieken. Stijn Duchateau was verantwoordelijk voor de coördinatie van de werken.

“Het uitgebreide restauratiedossier is indertijd nog met medewerking van Jos Gyselinck van de cel Onroerend Erfgoed heel vlot tot stand gekomen. De restauratiewerken konden snel van start gaan en verliepen in een goede sfeer van samenwerking onder begeleiding van Bénédicte Geukens van de cel Onroerend Erfgoed”, deelt de architect mee.

Hij benadrukt tevens dat het steeds moeilijker wordt om gespecialiseerde vaklui te vinden. “Ik kan alleen maar de jeugd aanmoedigen om in de restauratiewereld te stappen en een vak te leren dat ons erfgoed helpt vrijwaren voor de toekomst. Als je dit beroep kan uitoefenen met hart en ziel en met passie biedt dit enorm veel voldoening. De overheid kan ook een belangrijke rol spelen in het vrijwaren van talent, ervaring en kennis. Zo worden in Frankrijk premies toegekend in het kader van “Meilleurs Ouvriers de France”. De beste vaklui worden jaarlijks bekroond en krijgen een financiële vergoeding om hun kennis over te brengen op de volgende generatie. Zo hou je kennis en ervaring in de restauratiewereld en vermijd je dat al die rijke ervaring snel verloren gaat. Ons patrimonium verdient dergelijke acties, want het is meteen ook onze omgeving waar het aangenaam leven is.  Daar mag best meer aandacht naartoe gaan”, meent hij.

Tot slot bedankt hij uitdrukkelijk de kerkfabriek en vooral penningmeester Luc Proesmans, die enorm veel van zijn tijd (en samen met Z.E.H. Marc Lateur, pastoor van de kerk van Heks, ook van zijn geld) investeerde in deze restauratie en zonder wiens ingesteldheid dit dossier nooit zou gerealiseerd zijn.

Goedheid schept schoonheid

Pastoor Lateur sluit af met enkele filosofische bedenkingen. “La bonté fait la beauté.” Albert Schweitzer van zijn kant zei ooit: “Eerst bouwen de mensen de huizen en dan bouwen de huizen de mensen.” Een mooie kerk nodigt uit om schoon te leven en een gevend, delend en schenkend mens is een schoon mens”, geeft hij nog als waardevolle boodschappen mee.

 

Lijst aannemers en onderaannemers

Perceel 1: ruwbouw-, dak- en omgevingswerken:

Hoofdaannemer: Corvers-Vrancx (Veerle-Laakdal): verwijdering oude dakbekleding, vernieuwing hout en bedekking met natuurleien, nieuwe dakgoten en regenwaterafvoer, draineringslaag langs kerkhofmuur, riolering

Onderaannemers: - AMK (Heist Op-den-Berg): steigerbouw
- Schumacher Orgelbau (Eupen): omkasting orgel
- D&U Schilderwerken (Meerhout): schilderwerken buiten
- Glasmalerei Peters (Paderborn, Duitsland): glas-in-loodramen en voorzetramenv - Plessers bvba (Overpelt): buitenaanleg (paden kerkhof)
- Buijs Projects bvba (Ekeren): voegwerken en reiniging gevels
- Bart Loos (Overpelt): metselwerken kerkhofmuur
- AVW bvba (Bonheiden): injectie vochtbestrijding
- Bug Busters (Ekeren): houtbehandeling, polymeerchemisch herstel
- Michiels bvba (Mechelen): torenuurwerk en klokkenluidinstallatie
- Franssens Gevelwerken (Stevoort): gevel- en metselwerken
- Jurgen Scheepers (Heers): bezettingswerken, afwerking

Perceel 2: vernieuwing elektrische installatie
Hoofdaannemer AEI-ISTAS: (Duras) elektriciteitswerken:
Meterkast, elektrisch bord, verdeelbord, aardingsinstallatie, kabelgoten en ladders, stopcontacten, aansluitdozen, schakelaars, verlichtingstoestellen, veiligheidsverlichting, sleuf- en kabelbescherming, geluidsinstallatie

Perceel 3: vernieuwing verwarmingsinstallatie
Hoofdaannemer: SPIE-Deservis (Geel):
Heraanleg toevoer gasleiding, condenserende gaswandketel, vloerverwarming, inrichting en ventilatie nieuwe stookplaats, sanitair

Onderaannemer:
Gert Rombouts (Geel): vloer- en tegelwerken

Perceel 4: schilderwerken interieur en restauratie altaren, beelden, objecten en meubilair

Hoofdaannemer: Altritempi nv (Brasschaat):
- Schilderwerk muren en plafonds: kleurstelling volgens historisch model: camaïeu van donkergeel voor de vlakke delen en lichtgeel voor het lijstwerk en ornamentiek;
- Enkele elementen van het stucwerk in het koor werden verguld met bladgoud: de letters op de medaillons links (MAR) en rechts (JHS) boven de rondboogramen, de duif achteraan het koor en het Alziend Oog bovenaan de rondboog;
- Hoofd- en zijaltaren: het marmer werd gereinigd, gepolierd en gerestaureerd. Barsten werden weggewerkt. Beelden werden curatief en preventief behandeld tegen houtworm, gepoetst en gerestaureerd;
- Beelden: vrijlegging oudst bewaarde tekstbanden, reinigen polychromie, fixeren van loslatende polychromie, opvullen lacunes, retoucheren polychromie;
- Kruiswegstaties: eerst droge reiniging met zachte kwasten in combinatie met stofzuiger, daarna natte reiniging met gedemineraliseerd water met toevoeging Ph-neutraal detergent. Opvullen van lacunes met een vulmiddel op basis van een polyvinylacetaat;
Op de omkadering: eikenhoutimitatieschildering (eerst grondlaag, vervolgens transparante laag met olieverf en terpentijn; striée-effect creëren door te slepen met jute en varkensharen kwast);
- De obiits (rouwborden) in het oratorium werden curatief en preventief beschermd tegen houtworm, verflagen en de ingevulde lacunes werden geretoucheerd;
- Meubilair (biechtstoelen, preekstoel, communiebank, diverse zitbanken): met de juiste houtsoort en draadrichting werden de barsten weggewerkt. Houten onderdelen werden weer aan elkaar gelijmd. Vochtplekken werden gerestaureerd. Na het verwijderen van de oude boenlagen werd een nieuwe boenlaag aangebracht;
- Boeken (missalen): reiniging, opnieuw binden en beschermen in zuurvrije dozen.

Onderaannemers:
- Anja Smets (Kalmthout): restauratie textiel:
restauratie achttiende-eeuwse kazuifel en stola. Andere kazuifels en vaandels werden geconserveerd in zuurvrij materiaal en liggend bewaard in dozen van zuurvrij karton. Vouwen en plooien werden opgevuld met rolletjes zuurvrij zijdepapier of polyester fiberfill. Tussen de lagen textiel werd telkens een vel zuurvrij zijdepapier gelegd om te voorkomen dat delen in elkaar kunnen haken of door schuren elkaar kunnen beschadigen. Voor hangende opslag van textiel worden kapstokken bekleed met polyesterfiber en overtrokken met rondgebreide katoentricot. Hierdoor wordt de spanning op het textiel ter hoogte van de schouders verminderd.

- Kunstatelier Jan Schouteet (Oostkamp): restauratie metaal (kandelaars, godslamp, achttiende-eeuws processiekruis): De metalen voorwerpen werden eerst gereinigd in een ultrasoonbad om vuil en oxidatie te verwijderen, met als bijkomende tussenstap het galvanisch ontzilveren. Uitblutsen en herstellen van lacunes, barsten en scheuren. Vervolgens voorpolijsten, hoogglanspolijsten. De kandelaars werden opnieuw verzilverd.