Sint-Niklaaskerk, zes jaar na de brand

Ook de brand in de kerk van Westkapelle ontstond tijdens restauratiewerkzaamheden aan het dak. De spitse toren in metselwerk begaf het, het volledige dakgebinte brandde af. Enkel de buitenmuren van dit bouwwerk - dat dateert uit 1100 - bleven overeind.

Mogelijke voorzorgen

Er is een beduidend grotere kans op brand in kerkgebouwen indien er loodgieterijwerkzaamheden aan de gang zijn. Bij het gebruik van slijpmachines voor het leggen van leidingen bv. ontstaan vonken. Daarom zetten tegenwoordig sommige restaurateurs in hun bestek dat deze specifieke werkzaamheden op de werf bijvoorbeeld uiterlijk om 15.30 u. moeten worden beëindigd. Alle andere bouwwerkzaamheden kunnen tot het gebruikelijke eindtijdstip van de arbeidsdag worden verdergezet. De arbeiders die nog aan het werk zijn, kunnen bijgevolg ingrijpen en alarm slaan indien vonken eventueel een brand zouden veroorzaken.

In historische gebouwen is er vaak geen enkele vorm van brandcompartimentering. De hoge brandlast van het aanwezige hout zorgt er bovendien voor dat een brand zich nog sneller kan verspreiden. Zo zou bij de brand in de Notre-Dame de temperatuur zijn opgelopen tot 1.000° C. Een niet te veronachtzamen natuurelement bij dit soort rampen is ook de windkracht op de dag van de brand. Hoe sterker de windkracht, hoe meer en hoe sneller het vuur zich kan verspreiden. De kans is niet onbestaande dat de gewelven van een kerkgebouw instorten omdat de stenen zijn aangetast door vuur, bluswater en gesmolten lood van het dak.

Vier jaar ruïne

In september 2015 besliste de gemeenteraad van Knokke-Heist om dit beschermde monument met beschermd dorpszicht weer op te bouwen met een sacrale en een polyvalente functie. Samen met Architectenbureau Bressers - dat momenteel wordt geleid door architecten Philippe Depotter en Peter De Smet - speelde ook het ingenieursbureau Fraeye & Partners uit Sint-Amandsberg (Gent) een belangrijke rol in het bouwteam.

Aandachtspunten waren niet enkel de berekeningen inzake stabiliteit (onder meer voor extra funderingen, houten roosteringen in de zaal en in de toren…). Er werden ook nieuwe, speciale dakspanten voor de kerkbeuken ontworpen en voor uiteenlopende herstellingswerken werd er stabiliteitstechnisch advies verstrekt. De jaren ruïne hadden hun tol geëist, vooral van het metselwerk van het kerkgebouw. Ook de berekeningen voor de nieuwe stalen torenspits en de ‘stoel’ voor de klokken zijn het werk van dit Gentse ingenieursbureau.

Andere in dit project betrokken partijen waren onder meer Artes-Woudenberg, het aannemersbedrijf van de Artes groep gespecialiseerd in restauratie, Metaalbouw Dugardein-Desutter uit Melle en verschillende onderaannemers. De veiligheidscoördinatie van dit restauratieproject is in handen van dB&L Safety Partners.

Timing realistisch ingeschat

De timing voor de restauratie van de kerk werd realistisch ingeschat. Pas vier jaar na de brand kon er echt met de bouw worden gestart. Hierin speelde uiteraard de verzekeringstechnische kwestie met betrekking tot de aansprakelijkheid voor de geleden schade een voorname rol. Bij dit soort projecten wordt de duur van de fase die aan de restauratiewerken voorafgaat nog vaak onderschat.

Een andere cruciale factor zijn de voorbereidende testen die moeten worden uitgevoerd. Denk bijvoorbeeld aan kernboringen en labotesten van de voegsamenstellingen. Zij het dat door het gebruik van hedendaagse, geavanceerde,  meetapparatuur - zoals 3D-scanners - heel wat tijd kan worden bespaard. Enkel op basis van zeer nauwkeurige metingen kunnen plannen worden opgemaakt. De eigenlijke werfwerkzaamheden werden in 2017 aangevat en zullen eind dit jaar worden beëindigd.

Wie een dergelijk renovatieproject tot een goed einde wil brengen, moet ook tal van (werf)vergaderingen - met tal van bedrijven en instanties - incalculeren. Noch inzake aantal, noch inzake complexiteit te vergelijken met deze voor een doorsnee renovatieproject. Het uittekenen van een restauratievisie, plannen en lastenboeken bij een dergelijk complex en grootschalig project is een veelzijdig, zeer gedetailleerd en tijdrovend gebeuren. Ook de inspraak van de lokale bevolking was een element waarmee rekening moest worden gehouden, niet in het minst als het om het aantal… uurwerken op de nieuwe klokkentoren ging. Het ontwerp van Architectenbureau Bressers voorzag namelijk twee uurwerken, maar uiteindelijk werd - opnieuw zoals voorheen - op elk van de vier torenzijden een uurwerk geïnstalleerd.  

Parochiezaal in de kerk

In het nieuwe concept werd de hoofdingang van de Sint-Niklaaskerk verplaatst van de Dorpsstraat naar het Pastoor De Neveplein. Dit plein naast de kerk wordt weer een echt plein dat ruimte creëert voor het openbare leven en de vrijetijdsbesteding. De kerk blijft functioneren als een verbindend element voor de gemeenschap, want aan de hoofdingang splitst het gebouw zich op in een sacraal gedeelte rechts, en een multifunctionele zaal - met een capaciteit van 120 personen - aan de linkerzijde. Dit houdt in dat er voortaan twee gebeurtenissen tegelijkertijd zullen kunnen doorgaan: bijvoorbeeld een misviering en een tentoonstelling, zonder dat de gebruikers van de respectievelijke functies visueel of auditief door elkaar gehinderd worden.
Het volumegevoel over de volledige diepte van de kerk blijft evenwel behouden door het veelvuldige gebruik van glaspartijen die de compartimentering van het kerkgebouw op zich nemen. Tot een hoogte van 2,4 m wordt het religieuze gedeelte visueel gescheiden van de rest van de kerk. Indien gewenst kunnen alle panelen worden opengedraaid zodat het gebouw als één geheel kan gebruikt worden.

5 m hoge raamkozijnen

Na de brand stonden de muren van de kerk nog overeind, maar de schade aan de bakstenen door de zeer hoge temperaturen was aanzienlijk. Vaak was de buitenste schil van de steen afgeschilferd of losgekomen. Op de plaatsen waar de brand het hevigst had gewoed, waren de bakstenen vaak centimeters diep beschadigd. Wat voor gevolg had dat arbeiders de muren steen per steen moesten controleren en deze laten herstellen dan wel vervangen. Het fixeren van de bakstenen muren en kolommen was één van de grote uitdagingen bij dit restauratieproject. Ook het houten buitenschrijnwerk in de zijkanten van de kerk werd volledig vernield door de brand en werd vervangen door 5 m hoge raamkozijnen die nauwkeurig in de bestaande, gotische vormen moesten worden ingepast. De glas-in-loodramen krijgen een eigentijdse, artistieke invulling.

Keuzes maken

Net onder het dakgebinte, waar de kerk de functie van een evenementenruimte zal hebben, werd het dak ‘hersteld’ door middel van een stalen constructie, een minder arbeidsintensieve en dus goedkopere (dan een houten) oplossing. Aan de andere zijde - met blijvende kerkfunctie - werd het oorspronkelijke houten dakgebinte hersteld. Hier moesten – omwille van budgettaire redenen - keuzes worden gemaakt.

De zichtbare dwarsbalken werden uit massieve eiken vervaardigd. De resterende, aan het zicht onttrokken, houten spanten werden gemaakt in (het goedkopere) oregonhout uit de Verenigde Staten. Bij de Notre-Dame stelt zich nog het bijkomende probleem dat het dakgebinte uit verschillende periodes dateert. Ook een zeer goed uitgevoerde restauratie evenaart nooit het oorspronkelijke ontwerp. Steeds meer worden hedendaagse, architecturale of andere elementen in het restauratie-ontwerp opgenomen, al dan niet uit noodzaak.

Heraanleg plein

Ook de openbare omgeving rondom de kerk krijgt een grondige facelift en wordt herschikt. Aan de linkerzijde blijven enkele parkeerplaatsen behouden. Deze aan de rechterzijde van de kerk worden geschrapt voor meer groen en speelse accenten. Onderhoudsvriendelijke beplantingen en wandelpaden zullen worden gecombineerd met hedendaags straatmeubilair. Aan de achterzijde van de kerk zal een kleine parkeerruimte met een beperkt aantal plaatsen worden aangelegd.

De renovatiewerkzaamheden bedragen ongeveer 7 miljoen €, voor een oppervlakte van 1.000 m². De werkzaamheden aan de Sint-Niklaaskerk in Westkapelle worden eind dit jaar beëindigd. – PDC

Een uitgebreidere versie van het artikel vind je in Bouwkwroniek nr. 27 van vrijdag 5 juli.