Antwerpse kathedraal in de schijnwerpers

Het Lichtplan Antwerpen draagt een samenhangende visie uit op de openbare verlichting in de stad en wil de nachtelijke kwaliteit van de stad verbeteren. Licht moet er voor zorgen dat de stad aantrekkelijk en leefbaar blijft en dat iedereen zich ook ’s nachts veilig voelt. Bovendien voorziet het energiebewuste en duurzame verlichting die een unieke beleving van het Antwerpse straatbeeld tot stand brengen.

De Grote Markt werd al eerder aan de eisen van het lichtplan aangepast. In 2015 konden bezoekers op de 450ste verjaardag van het stadhuis voor het eerst genieten van de nieuwe led-verlichting op de Grote Markt. Deze verlichting zorgt, naast een enorme besparing in verbruik, voor een homogeen beeld op de belangrijkste historische panden en de omgeving. Er ontbrak echter een hoogtepunt in deze visuele opstelling: de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal. De stad ging daarom op zoek naar een ontwerper die de kathedraal naadloos in het fris uitgelichte geheel doet inpassen.

De kathedraal is een baken in Antwerpen, zowel overdag als ’s nachts is het een ankerpunt in bijvoorbeeld het zicht langs de kaaien. Ook in de directe omgeving van de Handschoenmarkt en als spil tussen Grote Markt en Groenplaats neemt de kathedraaltoren zijn rol op. De huidige gele verlichting laat de toren echter niet meer goed tot zijn recht komen na zonsondergang.

Italiaanse ontwerpster

De Italiaanse ontwerpster Susanna Antico kreeg de opdracht om een ontwerp uit te tekenen om de kathedraal te voorzien van een gepaste nieuwe verlichting. Het definitieve lichtontwerp voor de kathedraal zorgt tegelijkertijd voor een vernieuwing van de straatverlichting van de Blauwmoezelstraat, Handschoenmarkt, Jan Blomstraat, Lijnwaadmarkt, Torfbrug, het Papenstraatje en de Tempelstraat. Een aantal historische panden in het projectgebied krijgen verlichting op maat.
Het ontwerp accentueert de architectuur van de kathedraal. Het gebouw kenmerkt zich door verschillende bouwlagen. Elke bouwlaag krijgt aangepaste verlichting die de gotische bouwkenmerken zoals luchtbogen, balustrades, pinakels en waterspuwers versterkt.
Door het plaatsen van verschillende kleine armaturen wordt de architecturale dimensie extra in de verf gezet. Het totaalbeeld van de kathedraal wordt nog meer ondersteund door een bredere aanstraling met spots vanop de omliggende gebouwen. De hele installatie wordt gestuurd via een digitaal besturingssysteem waardoor verschillende sferen opgewekt kunnen worden.
Ook de straten en verschillende gebouwen uit de omgeving krijgen een aangepaste verlichting die eveneens aansluit bij de reeds gerealiseerde verlichting op de Grote Markt. In het projectgebied krijgen 45 gevels nieuwe verlichting.

Timing

De uitvoering van de werken verloopt gefaseerd en wordt afgestemd op de werken in de omgeving. De heraanleg van de Handschoenmarkt wordt gecombineerd met het leggen van de ondergrondse leidingen. Dit najaar start de opbouw van de interne structuur van kabelgoten en schakelborden in de dakstructuren van de kathedraal.
Vanaf januari 2018 start de renovatie van de toren van de kathedraal. Tegelijkertijd wordt ook de verlichting aan de toren geplaatst. In het voorjaar van 2018 start de montage van de verlichtingstoestellen op de verschillende gevels. Het plaatsen van de verlichting zou klaar zijn in september van dat jaar.

Budget

De stad voorziet voor de nieuwe verlichting en de vernieuwing van de technische elektrische binneninstallatie een totaalbedrag van 2,4 miljoen € (exclusief btw). In dit bedrag is niet enkel de verlichting van de kathedraal opgenomen, maar ook die van de Handschoenmarkt. Omdat de kathedraal een beschermd monument is, waar zeer omzichtig te werk gegaan moet worden, gaat een groot deel van dit budget naar het aanleggen van nieuwe bekabeling in de dakstructuur van het gebouw. Door de armaturen en de bekabeling waar mogelijk is in het gebouw weg te werken, verbetert de uitstraling van de kathedraal.
De hele installatie wordt met led-lampen uitgevoerd, waardoor een sterke besparing van het energieverbruik wordt gerealiseerd. Er worden 875 nieuwe led-armaturen ingezet met lage vermogens. Niettegenstaande de verhoging van het aantal armaturen wordt het energieverbruik van de totale sfeerverlichting gehalveerd.

Het gebruik van vergelijkbare led-armaturen als op de Grote Markt zorgt er ook voor dat het onderhoud van het hele gebied eenvoudiger en efficiënter zal zijn. In heel de stad gebruikt de netbeheerder nu immers gelijkaardige toestellen, waardoor er in grotere volumes aangekocht kan worden en herstellingen niet per straat een speciale expertise vragen.

Verschillende partijen

Het lichtontwerp werd door de Italiaanse lichtontwerpster Susanna Antico opgemaakt in nauwe afstemming met de verschillende betrokken partijen: het Agentschap Onroerend Erfgoed, de provincie als beheerder van de kathedraal, de kerkfabriek, Monumentenwacht, de bedrijfseenheid Stadsbeheer als beheerder van de toren en de dienst Stadsontwikkeling/Monumentenzorg. Eandis neemt in functie van haar rol als uitvoerder-producent en beheerder van de openbare verlichting de technische begeleiding van het project op zich. Met de technische diensten van de provincie en de kerkfabriek werd onderzocht hoe leidingen, voedingen, stuurkasten en dergelijke kunnen worden geplaatst. Ter plaatse werden proefopstellingen georganiseerd om de plaatsing van armaturen en kabelgoten op de toren af te toetsen in relatie tot de inspecteerbaarheid van het gebouw.  
Imea/Eandis is als distributienetbeheerder aangesteld om de openbare verlichting in de stad op te volgen. De stad vroeg daarom aan Imea/Eandis om op basis van het ontwerp een biedingsleidraad op te maken waarin alle aspecten van de verlichting worden besproken. De uitvoering van de werken zal door Imea/Eandis worden gecoördineerd en opgevolgd door de ontwerper en de bedrijfseenheid Stadsontwikkeling.

Drie lagen

Het globale lichtplan van de stad Antwerpen stelt voor om steeds met drie lagen te werken in de verlichting op het openbaar domein. De eerste laag is een basis en is steeds aanwezig. Deze laag is de eigenlijke straatverlichting zoals bekend in woonstraten. Ze is uitnodigend en comfortabel en voldoet aan strenge normen wat verbruik betreft. Een tweede laag zorgt ervoor dat belangrijke verkeersaders extra uitgelicht worden. Dit structureel lineaire systeem moet vooral de veiligheid ten goede komen. De derde laag benadrukt de sfeer die in een bepaalde zone belangrijk is. Zo is er dankzij deze verlichtingslaag aandacht voor monumenten, publieke ruimte, stadszichten, … Voor de verlichting van de kathedraal zullen de basislaag en de sfeerlaag onder handen genomen worden, al vormt de sfeerlaag natuurlijk het sluitstuk op de ervaring.