Dragende constructie in leem

Helix is een Vlaams kennis- en vormingscentrum voor natuur en milieu van de Vlaamse overheid. Dam Architecten en Het Leemniscaat bouwden er een bijenhal en klaslokaal waarvan de muren uit stampleem werden vervaardigd. “De leem werd ontgonnen op de site van het natuurdomein. We verwerkten er nog klei, zand en granulaten in en lieten vervolgens alles in de fabriek mengen. We hebben de verse, vochtige stampleem ter plaatse laag per laag in een stabiele bekisting gegoten en met een pneumatische hamer aangestampt. Dat was heel arbeidsintensief. Leem kan ook vlot ontkist worden. De milieu-impact is, in tegenstelling tot voor beton, nagenoeg nihil. Nadelige gevolgen, zoals schadelijke emissies, zijn er niet. Dat is goed voor de kwetsbare bijen”,  oppert architect Ken Dupont van Dam Architecten.

Architect Ken Dupont
 

Zigzagvorm

De lemen muren zijn 2,5 m hoog en 40 cm dik. “De muren werden in zigzagvorm geplaatst, zoals bij een honingraat, om hun sterkte en draagkracht te verhogen. Er werd nog een cellulose coating op gezet”, deelt architect Ken Dupont mee. De lemen muren dragen een houten dakgebinte in gelamineerd vuurhout dat door Sidati werd geplaatst. Er werd ook een groendak aangebracht. Om de windbelasting op te vangen werd het dak met vier stangen verankerd in de betonnen constructie. Stampleem kan perfect gebruikt worden als dragende structuur. “Je kan er massieve monolithische elementen mee opbouwen zoals muren, wanden en zelfs een toog. Mocht het gebouw ooit afgebroken worden, dan kan de leem makkelijk afgebroken, verpulverd en gerecycleerd worden voor een nieuwe toepassing”, verklaart Ayco Van Leemputten van Het Leemniscaat.

Jasper Van der Linden (UHasselt)

Vloer

Stampleem kan naast de muren ook voor de vloer worden gebruikt. “Een stamplemen vloer geeft een stoere en authentieke uitstraling. De vloer doordringen we na het aanstampen dan met gekookte lijnolie zodat die hard wordt. Het stampen van massieve lemen wanden en vloeren is een eeuwenoude bouwtechniek die op verschillende continenten en op verschillende manieren wordt ingezet. Ik denk dan aan lemen steden in Mali, Marokko, Jemen en Iran. Ook in Europa komen we deze techniek dus tegen”, poneert Van Leemputten.

Muurpleister

Leem is een 100% natuurlijk bouwmateriaal dat ook geschikt is voor binnenafwerking. “Binnenshuis kan hij gebruikt worden als muur- of plafondpleister op zowat iedere ondergrond zoals stenen, strobalen en kalk-hennep. Leem werkt zeer vochtregulerend. Hij zorgt voor een aangenaam binnenklimaat en een gezonde luchtvochtigheid van gemiddeld 55% in huis. Naast het vocht wordt ook de warmte gereguleerd. Hij slaat de warmte van de zon of wandverwarming op en geeft ze dankzij het ademende effect langzaam af. Leem zorgt tot slot ook voor een goede akoestiek,” aldus Van Leemputten.

Academisch onderzoek

Vanuit academische hoek wordt ook heel wat onderzoek gedaan naar stampleem. Jasper Van der Linden (UHasselt, faculteit Architectuur en Kunst) wijdt zelfs een doctoraatsonderzoek aan aardearchitectuur. Volgens hem biedt stampleem de mogelijkheid om te bouwen met een lage milieu-impact. “Aarde heeft een beperkte CO2-uitstoot bij de transformatie van het ruwe materiaal tot bouwmateriaal. Bij bakstenen bijvoorbeeld zorgt het bakproces voor een aanzienlijke CO2-uitstoot. Idem voor beton, waarbij de productie van cement een belangrijke bijdrage levert aan deze uitstoot,” stelt Jasper Van der Linden.

Levenseinde

Bouwen met stampleem is volgens Van der Linden toekomstgericht omdat er ook geanticipeerd wordt op het levenseinde van de toepassing. “Aarde kan teruggebracht worden tot het ruwe materiaal, dat voor een andere toepassing kan hergebruikt worden. Het samenspel van klei en water maakt de recyclage mogelijk. De overgang van natte (plastische) en droge (harde) aarde is omkeerbaar. Het einddoel is een eeuwige cirkel van hergebruik creëren. Dit is niet het geval bij bakstenen waar de hoge temperaturen de klei onomkeerbaar transformeren. Als de kostprijs van materialen zou berekend worden op basis van milieu-impact, dan zou beton bijvoorbeeld plots heel erg duur worden”, luidt het.

Ook architect en professor Alexis Versele, verbonden aan de technologiecluster Bouw van de KU Leuven, bevestigt de voordelen van leem voor het milieu. “Bij het ontginnen en verwerken ontstaat er geen CO2. Dankzij het ontbreken van schadelijke stoffen ontwikkelt zich een gezonder binnenklimaat. Bij het slopen is er helemaal geen afval. Alles wordt teruggegeven aan de aarde. Bij de productie van cement en beton komt er wel veel CO2 vrij”, weet hij.

Vocht

Leem heeft nog andere voordelen. Zo heeft het materiaal een vocht- en warmtebufferendvermogen. “Dankzij het hygrothermische comfort neemt het de waterdamp op en geeft het die later weer af. Zo kan aarde bijdragen aan een meer constante luchtvochtigheid in huis. De toevoeging van aarde biedt de mogelijkheid om het gebouw op een passieve wijze zijn werk te laten doen. Anderzijds zorgt een volume aarde in de woning voor extra thermische massa. Zo kan ook de temperatuur op passieve wijze constanter gehouden worden. Massieve lemen wanden kunnen warmte opslaan en ’s avonds langzaam afgeven. Het geeft een thermische traagheid aan het gebouw. Een dergelijke thermische inertie heeft een effect op de oppervlaktetemperatuur van de muren, wat dan weer voor een comfortabel gevoel zal zorgen bij de gebruiker”, stelt Jasper Van der Linden.

Stijgende interesse

Volgens Van der Linden neemt de interesse voor leembouwtechnieken sinds de jaren ’90 van vorige eeuw toe. “Het blijft echter een nichemarkt. Aardearchitectuur wordt vandaag niet zoveel toegepast, maar er zijn wel nieuwe projecten die traditionele technieken aanpassen aan de hedendaagse wensen. Bij stampleem bijvoorbeeld kan je op een zeer gecontroleerde manier een strakke wand vormen die duidelijk de kleur en textuur van aarde toont. Zo krijg je een expressieve wand die erg strak en hedendaags overkomt. Voorts bestaat er ook de techniek van gecompresseerde aardestenen, waarbij de bouwmethode gelijkaardig is aan conventionele bakstenen. Een vast formaat steen kan opeen gemetst worden tot een muur. Voor het gebruik van dergelijke stenen hoeft de bouwwereld zich amper aan te passen”, signaleert hij.

Toekomst

Jasper Van der Linden benadrukt dat voor aardebouw nog steeds materiaalvoorraden aangeboord moeten worden. “De vereiste materialen kunnen uit groeves komen, maar ook van uitgravingen bij bouwwerven. Zeker in een verstedelijkte omgeving kan het nuttig zijn om grondverzet nuttig te gebruiken. Terwijl uitgegraven grond gewoonlijk als een afvalproduct wordt gezien, kan hij op deze wijze omgezet worden tot een bouwproduct. Wanneer op een doordachte manier wordt omgegaan met dergelijke materiaalstromen kan dit ook een positief effect hebben op de vermindering van transportafstanden”, meldt hij.

Ook professor Versele ziet een mooie toekomst voor leem. “In de toekomst zullen de eisen met betrekking tot materiaalgebruik ook scherper gesteld worden. Dan denk ik dat leem als bouwmateriaal meer zal gebruikt worden. Leem kan een volwaardige plaats innemen in de bouwwereld, maar moet op de juiste manier gebruikt worden”, benadrukt hij.