Een ambitieus circulair waterbeleid, op het ritme van de grote werven

De afdeling Klimaat en Leefmilieu van stad Antwerpen becijferde in 2018 dat de oplossing voor het structurele tekort aan grondwater niet alleen door het verstrengen van het vergunningenbeleid kon aangepakt worden. “Dit heeft geleid tot een tweesporenstrategie die vooreerst steunt op het lokaal vasthouden en hergebruiken van hemelwater. Met dat doel worden overal in de stad individuele en collectieve hemelwaterputten geïnstalleerd en worden infiltratiezones aangelegd in plantvakken en op pleinen. De ambitie is om op die manier, tegen 2030, ongeveer 300.000 m³ water per jaar beschikbaar te hebben.”

Hoewel lokaal hergebruik een belangrijk deel van de oplossing is, volstaat deze maatregel niet. “Plaatsen met veel verharding, zoals gebouwen met grote dakoppervlaktes, zijn niet altijd dezelfde als die waar de grootste watervraag is. Bovendien kan ook een lokaal buffersysteem, zoals de grote collectieve hemelwaterput onder de gedempte Zuiderdokken, droogvallen als er maandenlang geen regen valt. Daarom is het tweede spoor, de aanleg van circulaire waterleidingen (CWL), een goede aanvulling. Het moet ervoor zorgen dat permanente waterbronnen, waarvan het overtollige water vandaag uiteindelijk ongebruikt wordt afgevoerd richting de Schelde, verbonden worden met plekken waar een tekort dreigt. In Antwerpen gaat het bijvoorbeeld over het water van de rivier Schijn en water van permanente bemalingen, zoals uit ondergrondse parkings en de Ring.”

De stad heeft de ambitie om via het circulaire waternet tegen 2030 al 2 miljoen m³ water per jaar te hergebruiken. Nadien is er lokaal nog potentieel om deze circulaire netwerken verder uit te breiden en projecten richting 2050 te ondersteunen.

Liever bier dan water

Een van de meest cruciale projecten binnen dit tweede spoor is CWL Schijn. “Water van deze rivier, die ontspringt in de Kempen, naar de binnenstad loodsen, is geen nieuw idee”, zegt Tim. “Dat werd namelijk al een keer gerealiseerd in de 16de eeuw, toen hiervoor de Herentalse Vaart werd gegraven. Het water werd gebruikt voor alles maar zeker voor het brouwen van bier. Bier was veiliger om te drinken dan het water omdat dat vol bacteriën zat. De brouwers hadden er bijgevolg alle baat bij om ervoor te zorgen dat onder meer het aquaduct in de stad goed onderhouden werd. De infrastructuur raakte in de 19de eeuw in onbruik toen, met de oprichting van de Antwerpse Waterwerken en de aanleg van drinkwaterleidingen, zuiver water tot in de huizen werd gebracht. En verdween quasi helemaal door de zware infrastructuurwerken, zoals de metrotunnels en de aanleg van de Ring, in de jaren ’60. Op sommige plaatsen liggen er nog restanten, zoals een gemetste koker onder de Plantin en Moretuslei, die nu in samenwerking met Aquafin gereinigd wordt en ingeschakeld zal worden in de nieuwe circulaire waterleiding Schijn, om er persleidingen in op te hangen. Het water dat in de CWL Schijn verdeeld zal worden, zal afgetapt worden ter hoogte van het Sportpaleis in Merksem. Op dit punt heeft het rivierwater geen ecologische kwaliteiten meer, omdat het nadien richting het Albertkanaal vloeit. Op gewone dagen zal zo 3 tot 5% van het debiet van het Schijn gerecupereerd kunnen worden.”

Essentiële zuivering

Het verschil met de historische watertoevoer is dat het water dat in de toekomst via CWL Schijn naar de binnenstad zal aangevoerd worden niet bedoeld is als drinkwater. Het zal gebruikt worden voor het bijvullen van vijvers, voor de stadsreiniging en het bewateren van bomen en stadsgroen in droge lentes en zomers.

“Water gebruiken dat anders toch gewoon terug naar zee stroomt is minder duur en minder energieverslindend dan daar, zoals vandaag het geval is, schaars drinkwater voor te gebruiken. Het creëren van een tweede watercircuit is een essentiële stap om het drinkwater te reserveren voor waar het echt voor nodig is: om ons in leven te houden. Maar ook al is het niet meer als drinkwater bedoeld, toch zal het circulaire water nog een zuivering ondergaan. De installatie daarvoor wordt gebouwd in het nieuwe Ringpark Het Schijn. Na de mechanische zuivering, loopt het water door een waterplantenbed voor extra zuivering. Wanneer nodig, kan bijkomend ook nog actieve kool ingezet worden om organische stoffen zoals pesticiden en sommige PFAS-moleculen te verwijderen. Een chemische behandeling moet verder ook fosfor uit het water halen. Het doel is water te produceren dat chemisch voldoet aan alle voorwaarden om terug in het grondwater te mogen infiltreren.”

Grondwaterpeil regelen

De aanvoerleiding van CWL Schijn brengt het gezuiverde water naar de Stadsparkvijver. De stad wil via deze aanvoer het waterpeil in de vijver herstellen naar een historisch niveau. “In 2017-2018 viel de vijver volledig droog, wat meteen een wake-upcall was voor wat er in de toekomst vaker zou gebeuren als er niets aan het grondwaterpeil werd gedaan. Dankzij de nieuwe toevoer, willen we het waterpeil van de vijver geleidelijk laten toenemen tot ongeveer 3,5 meter, een halve meter hoger dan vandaag het geval is. De CWL Schijn werkt hierbij als een vraaggedreven systeem; het wordt actief op het moment dat de vijver niet op het ingestelde peil staat. Het constant hogere niveau van de vijver zal automatisch de grondwatertafel in de buurt verbeteren. Dat is de beste manier om droogte te voorkomen en ervoor te zorgen dat bomen in de stad de effecten van de droogte langer de baas kunnen blijven.”

De circulaire waterleidingen beperken zich echter niet tot dit gebied. Een eerste, kleinschaliger systeem pompt vandaag al permanent bemalingswater uit de kelder van het administratieve Bell-gebouw naar de Stadsparkvijver. Daarnaast wordt gewerkt aan CWL Zuid.

“Dit systeem moet het water dat onttrokken wordt door de permanente bemalingen in het zuidelijke deel van de Ring rond Antwerpen naar de stadsrand en ringparken brengen. Dit is grondwater, dat na zuivering afgevoerd wordt naar de Mastvest, die daardoor terug op haar historisch peil zal gebracht worden. Ook daar zal dan een groot buffervolume ontstaan.”

Technologische en organisatorische uitdagingen

Het bouwen van een tweede, parallel waternet in een dichtbevolkte Vlaamse stad is niet eenvoudig. De organisatorische kant van de zaak blijkt zelfs complexer dan de technologische.

“De technische uitdaging zit vooral in de schaarse ruimte in de grond. Er liggen al zeer veel nutsleidingen onder de voet- en fietspaden. Daarbovenop komt de ambitie van de stad om warmtenetten aan te leggen die nog meer ondergrondse plek opeisen. Bovendien is er de noodzaak tot vergroening als klimaatadaptatiemaatregel. Daarom worden toekomstbomen in de binnenstad uitsluitend nog in boombunkers geplant, om ze gezond te kunnen houden. Ook dat zijn grote, ruimte-innemende constructies. Dit alles maakt het extreem moeilijk om daartussen nog een extra leidingsysteem geperst te krijgen.”

“Het CWL-project bleek bovendien relatief klein in vergelijking met alle grote werken rond de Ring en in de stad, waardoor het in de weg dreigde te lopen. Voldoende reden om te kiezen voor een meer pragmatische aanpak. Dit betekent dat de timing van de CWL wordt aangepast aan die van andere projecten, zoals de herwaardering van het Stadspark of de werken aan de Groenplaats. De realisatie zal organisch groeien, op het tempo van de stadsrenovatie. Dit spreidt de bouwfase van het leidingnetwerk uit over een periode van enkele jaren.”

Technologisch gezien zijn de vereisten niet extreem moeilijk of nieuw. “Er wordt gewerkt met geanodiseerde stalen buizen, vergelijkbaar met het materiaal dat gebruikt wordt voor het drinkwaternet. De buizen hebben een cementcoating die beter bestand is tegen zuurder water. Ze zijn bovendien rood gekleurd in plaats van blauw, voor gemakkelijker beheer.”

Beheer en financiering

“Omdat het circulaire waternet vooralsnog niet bedoeld is voor de doorsnee burger, maar vooral voor interne klanten in de stad en partners, wordt er ook aan een financieringsmodel gewerkt voor het dagelijkse beheer. De CWL zal naar verwachting nog enkele jaren in een experimentele fase blijven.”

De stad wil de initiële stukken van CWL Schijn tegen 2028 opleveren. Verdere uitbreidingen zullen meer tijd nodig hebben. Dat neemt niet weg dat het CWL Schijn-project dit jaar al genomineerd werd voor de VLARIO Innovatieprijs. Het project wordt beschouwd als de eerste persleiding in Europa die specifiek gericht is op droogtebestrijding.