Expo stelt collectieve villa voor als antwoord op wooncrisis

Sinds de oprichting in 2002 door Pier Vittorio Aureli en Martino Tattara heeft Dogma een grote invloed op de architectuurwereld. Hun werk richt zich op grootschalige stedenbouwkundige projecten en de complexe wisselwerking tussen theorie en praktijk. De architecten van Dogma houden zich naast hun ontwerpactiviteiten bezig met onderzoek, schrijven en lesgeven. Tattara is verbonden aan de faculteit Architectuur van de TU Darmstadt, terwijl Aureli lesgeeft aan de Ecole Polytechnique Fédérale de Lausanne (EPFL). Hun ‘ontwerpend onderzoek’ richt zich op transformaties van huiselijke ruimtes. Dogma presenteerde zijn werk al op internationale tentoonstellingen in het London Design Museum (2018), Tallinn Architectural Biennale (2014), HKW Berlijn (2015), Biennale di Venezia (2016), Chicago Architectural Biennale (2017) en het Vlaams Architectuurinstituut (2019). Begin 2024 ontving het bureau de RIBA Charles Jencks Award, uitgegeven door het prestigieuze Royal Institute of British Architects (RIBA).

Stadsvilla

Voor de tweede keer brengt het Vlaams Architectuurinstituut het gerenommeerde architectenbureau Dogma naar DE SINGEL. Ditmaal nemen ze de grote expozaal in met een tentoonstelling waarin ze eigen werk én historische en buitenlandse referenties tonen. De typologie van de stadsvilla vormt de rode draad, een van de meest onderbelichte gebouwtypen uit onze architectuurgeschiedenis. Dogma doet dit aan de hand van 40 casestudies waarin ze wijzen op de kwaliteit van dit type om huisvestingsproblemen in steden van vandaag op te lossen. Martino Tattara (medeoprichter Dogma): “We geloven er sterk in dat een herinterpretatie van de stadsvilla tot een socialer en betaalbaarder huisvestingsbeleid kan leiden.”

Maar wat is nu een stadsvilla? Tattara: “De stadsvilla is een compact vrijstaand gebouw dat sinds het begin van de 20e-eeuw in veel Europese steden voorkomt, vooral in Duitsland en Zwitserland. Maar ook in Italië, waar het 'palazzina' wordt genoemd. Het heeft meerdere wooneenheden, niet te groot en niet te klein, bewoond door leden van dezelfde familie. Het is geen eengezinswoning, maar ook geen grootschalig woonblok. Het is dus iets tussenin.”

Vlaamse villa versus de stadsvilla

In Vlaanderen kennen we dit type gebouw niet, althans niet in een stedelijke context en al zeker niet in collectief gebruik. De Vlaamse villa’s situeren zich eerder in de buitenwijken en dragen bij tot de verstedelijking van het platteland. Het is een gebouwtype dat aantrekkelijk is voor gezinnen uit de middenklasse en het wordt beschouwd als een veilige investering. Dogma wil de villa naar de stad brengen en kijkt daarvoor naar voorbeelden uit het buitenland en uit het verleden. Martino Tattara: “In Rome en in sommige steden in Zwitserland worden stadsvilla’s vaak heel dicht op elkaar gebouwd. Maar de ruimte ertussen is vaak erg kwaliteitsvol, dankzij de aanwezigheid van bomen en royale balkons die een buffer vormen tussen de binnen- en buitenruimte. Het is dus een gebouwtype dat een hoge dichtheid mogelijk maakt, maar tegelijkertijd een interessante relatie creëert tussen een groene omgeving en het huiselijke.” Dogma haalt niet alleen inspiratie uit verschillende Europese steden, maar kijkt ook over de grote plas. In de jaren 1930 werd in Queens, New York het coöperatieve wooncomplex Jackson Heights opgetrokken. Annalisa Massari (medewerker Dogma): “In Jackson Heights werden stadsvilla's gebruikt om tuinappartementen te creëren die samen een stadsblok vormen, opgetrokken rond een centraal gelegen collectieve tuin.” Naast historische en hedendaagse voorbeelden van stadsvilla's toont de tentoonstelling ook de resultaten van Dogma's experimenten in Antwerpen en in vier andere steden. De buitenlandse cases omvatten een sociaal woonblok in de stad Aguascalientes in Mexico, een prototype voor coöperatieve huisvesting in Tunis gebaseerd op een herinterpretatie van de beroemde Villa Baizeau van Le Corbusier, een prototype voor sociale huisvesting voor Udine in Italië en een plan voor een gemeenschappelijke woon- en werkruimte voor kunstenaars in Berlijn.

De stadsvilla in Antwerpen

De drie experimenten in Antwerpen zijn een poging om de stad te verdichten met betaalbare wooneenheden op basis van het model van de stadsvilla. De drie projecten kwamen samen met de Antwerpse Stadsbouwmeester en het Vlaams Architectuurinstituut tot stand. Martino Tattara: “We selecteerden drie woonblokken, één in de 19e-eeuwse stadsgordel, één in de 20e-eeuwse gordel en een derde op Linkeroever. Drie dichtbevolkte gebieden waar we onderzochten wat de voordelen kunnen zijn als we de typologie van de stadsvilla inbedden in een bestaande stedelijke context.” De resultaten van deze hypothetische ontwikkelingen worden gevisualiseerd in de tentoonstelling. Het is de hoop van Dogma en het VAi dat dit de discussie opent over hoe we onze steden beter kunnen verdichten en meer diverse, collectieve en betaalbare wooneenheden kunnen aanbieden. Annalisa Massari: “Het doel van deze experimenten is om te komen tot een soort prototype van een stadsvilla 2.0 dat gebruikt kan worden voor meer collectieve en gemeenschappelijke manieren van wonen en leven. Het prototype moet flexibel genoeg zijn om in te zetten in verschillende contexten en voor verschillende behoeften en gebruikers. Het zou alles kunnen zijn tussen een eenkamerappartement en groepswoningbouw.”

Wooncrisis

Tegenwoordig zijn steeds minder jongeren in staat om een woning te kopen en de huurprijzen zijn hoger dan ooit. Zou de stadsvilla een oplossing kunnen bieden voor deze wooncrisis? Tattara: “Op veel vlakken is de individuele manier van wonen in Vlaanderen niet langer houdbaar, zeker als je kijkt naar de stijgende energiekosten en de impact op ons milieu. Het collectieve gebruik van stadsvilla’s zou het makkelijker kunnen maken om een kwalitatieve woning te verkrijgen voor iedereen.” Tegelijkertijd wijst hij op de gevaren van het promoten van dit woningtype: “Het is een gebouwtype dat makkelijk door projectontwikkelaars op de verkeerde manier en enkel voor een bepaald segment van de bevolking kan worden gebruikt. Volgens ons is het belgangrijk dat de stadsvilla wordt gekoppeld aan alternatieve vormen van eigendom naast privébezit, bijvoorbeeld het coöperatieve vastgoedmodel.” Dogma wijst ook op een andere problematiek; het feit dat op de woningmarkt in Vlaanderen het aanbod in het middensegment erg laag is. Tattara: “Er bestaat in Vlaanderen bijna niets tussen sociale huisvesting en de private markt. Collectief wonen kan de oplossing zijn, en de stadsvilla met zijn 'midden-schaal’ kan een aantrekkelijk type zijn voor dit woonsegment.” De tentoonstelling Dogma: Stadsvilla stelt de manier waarop we vandaag wonen in vraag: Hoe kunnen we ons beter met elkaar verbinden en wat is de rol van architectuur hierin?