Nieuwe wetgeving overheidsopdrachten is wellicht een gemiste kans voor BIM

Van Gassen sprak onder meer over de plaats van de digitale maquette in de relatie tussen bouwheer en aannemer en de impact van BIM op het bestek en op de uitvoering van een opdracht. De voornaamste conclusies: een overkoepelend wetgevend kader ontbreekt en de rechtspraak loopt altijd achter de realiteit aan. De omzetting van de Europese richtlijn voor overheidsopdrachten naar Belgisch recht is wellicht een gemiste kans voor BIM.

“BIM is meer dan louter een digitale maquette. Het letterwoord heeft ook meer dan één betekenis: BIM staat voor zowel Building Information Modelling en Building Information Model als voor Building Information Management”, begon Gerrit Van Gassen zijn uiteenzetting.

Building Information Modelling is een werkmethode waarmee de verschillende partners in de bouwsector (architecten, ingenieurs, aannemers, fabrikanten, gebouwbeheerders, …) samenwerken door middel van digitale modellen die een virtuele weergave vormen van het bouwwerk. Een Building Information Model is een digitale representatie van alle fysieke en functionele kenmerken van een bouwwerk. Het is een gedeelde kennisbron die de hele levenscyclus van het bouwwerk bundelt en zowel het eerste ontwerp als de eigenlijke bouw en het beheer en gebruik omvat. Building Information Management behelst de opbouw, het beheer en het (her)gebruik van digitale bouwwerkinformatie in de hele levenscyclus van het bouwwerk.

Het gebruik van BIM biedt onmiskenbaar voordelen. Er ontstaat een transparante samenwerking en een doeltreffendere communicatie tussen de verschillende bouwactoren. Dat leidt tot een beter georganiseerd en een gestructureerd bouwproces, wat zorgt voor een hogere efficiëntie, tijdwinst en minder faalkosten. Er kan beter worden gefocust op de wensen en verwachtingen van de opdrachtgever.

Nieuwe bouwactoren

De verschuiving van het accent naar de studie- en ontwerpfase zorgt echter ook voor de komst van nieuwe rechtsfiguren en contracten. Nieuwe bouwactoren zoals een BIM-procesmanager en een BIM-coördinator doen hun intrede. Een procesmanager voor BIM is verantwoordelijk voor het stellen van doelen, eisen en randvoorwaarden zoals het protocol en het uitvoeringsplan.

Hij maakt werkafspraken met samenwerkende partijen in het bouwproces en stuurt en bewaakt de voortgang van het BIM-proces. Een BIM-manager is tevens de initiator en beheerder van alle BIM-projecten in het bedrijf. De BIM-coördinator is een systeemtechnische verantwoordelijke. Hij doet aan model checking en ‘clashdetectie’ en genereert de nodige informatie voor de eigenlijke productie.

Als nieuwe factor in het bouwproces heeft BIM invloed op de juridische verhoudingen tussen de bouwactoren. Nu al zijn er firma’s die zich specialiseren in het naleven en opvolgen van BIM-contracten. In contracten moeten de BIM-doelen van de opdrachtgever worden vastgelegd, maar ook de verplichtingen van de deelnemers met betrekking tot BIM.

Ook de wijze waarop de digitale communicatie verloopt en de data worden uitgewisseld wordt best vastgelegd, evenals het eigendom- en gebruiksrecht van de modellen en de BIM-data, de proces-eisen en de bepalingen met betrekking tot de aansprakelijkheid. De verplichtingen en risico’s zijn evenwichtig te verdelen tussen alle betrokken partijen of via verschillende bilaterale overeenkomsten, net als de regeling van de aansprakelijkheden in functie van competenties. De wettelijke opdracht van de architect blijft uiteraard bestaan.

Afspraken zijn nodig over de  inbreng, de taakverdeling en de verbonden verantwoordelijkheden (wie is coördinator, verslaggever, …), de manier, de inhoud (budget, ontwerp, planning, …) en de frequentie (wekelijks, tweewekelijks, driewekelijks) van het overleg, de manier van besluitvorming, de wijze van verslaggeving en de timing zoals die wordt vastgelegd in het BIM-protocol.

Eigendomsrechten

Belangrijk is een sluitende regeling met betrekking tot de intellectuele eigendomsrechten. Als je gezamenlijk bouwt aan een model, voor wie gelden dan de eigendomsrechten? Ook de bescherming van het eigendomsrecht wordt moeilijker: data kunnen immers zeer snel worden doorgegeven of gekopieerd. Wat gebeurt er bv. met wat reeds ontworpen is indien wordt beslist het project te stoppen? Naast de eigendomsrechten moet ook aandacht worden geschonken aan de gebruiksrechten of licenties.

Nieuwe contracten zorgen voor nieuwe risico’s en nieuwe verantwoordelijkheden. Wat indien bij een ‘clashdetectie’ toch wordt voortgebouwd omdat iemand via BIM de opdracht valideert? Wanneer in een open model zoals BIM toestemming wordt verleend voor een bepaalde handeling die achteraf gezien fout blijkt, kan via logboeken weliswaar worden nagegaan wie daarvoor verantwoordelijk is, maar die handeling kan ook zorgen voor eindeloze discussies.

De uitgangspunten blijven echter dat de traditionele bouwactoren en hun verantwoordelijkheden in ieder geval blijven bestaan,  net zoals de juridische verhoudingen tussen de verschillende actoren in principe ongewijzigd blijven. Iedereen blijft instaan voor zijn eigen expertise en zijn eigen opdracht: een architect of een ingenieursbureau blijft verantwoordelijk voor het ontwerp en controleert de uitvoering, het advies- en ingenieursbureau zorgt voor bijzondere technische adviezen en berekeningen en de aannemer voert uit. Wel zorgt BIM voor een toenemend belang van de informatie- en waarschuwingsverplichtingen: de architect als raadgever van de bouwheer, de raadgevende ingenieur en de informatieverplichting van de aannemer.

BIM en overheidsopdrachten

De wetgeving inzake overheidsopdrachten is zodanig opgebouwd dat de behandeling van inschrijvers op aanbestedingen op gelijke, niet discriminerende en transparante wijze verloopt. Dat staat duidelijk omschreven in de wet: “In de technische specificaties mag geen melding worden gemaakt van een bepaald fabricaat of een bepaalde herkomst of van een bijzondere werkwijze, noch mogen deze een verwijzing bevatten naar een merk, een octrooi of een type, een bepaalde oorsprong of een bepaalde productie, waardoor bepaalde ondernemingen of bepaalde producten worden bevoordeeld of geëlimineerd.”

Men kan zich al meteen de vraag stellen of het gebruik van BIM kan worden omschreven als ‘een bijzondere werkwijze’. De Europese Richtlijn voor Overheidsopdrachten verduidelijkt dat echter: “Voor overheidsopdrachten voor werken en prijsvragen mogen de lidstaten eisen dat gebruik wordt gemaakt van gespecialiseerde elektronische instrumenten, zoals elektronische bouwwerkinformatiemodellen of soortgelijke. In dergelijke gevallen bieden de aanbestedende diensten alternatieve toegangsmiddelen.” Als technische kenmerken hierbij gelden dat deze niet-discriminerend, algemeen beschikbaar en interoperabel met algemeen gebruikte ict moeten zijn; ze mogen de toegang van ondernemers tot de aanbestedingsprocedure niet beperken.

Bij het omzetten van de Europese richtlijn voor overheidsopdrachten naar Belgisch recht is de terminologie echter danig afgezwakt en is er van bouwwerk-informatiemodellen geen sprake meer. Het gaat om de  wet inzake overheidsopdrachten van 17 juni 2016 (koninklijk besluit van 18 april 2017 - plaatsing overheidsopdrachten in klassieke sectoren (Belgisch Staatsblad 9 mei 2017, inwerkingtreding op 30 juni 2017).

Art. 46 van het koninklijk besluit bepaalt: “Overeenkomstig artikel 14, § 5, van de wet kan de aanbestedende overheid, zo nodig, voor de communicatie langs elektronische weg, het gebruik van niet-algemeen beschikbare instrumenten en middelen voorschrijven (…)”. Gerrit Van Gassen vraagt zich onomwonden af of dit een gemiste kans is om de introductie van BIM bij overheidsopdrachten in ons land te versoepelen en te vergemakkelijken.

Toch maken sommige overheidsdiensten en steden in hun bestekken nu al expliciet duidelijk dat het inzetten van BIM zeker tot de mogelijkheden behoort. Zo schreef de stad Antwerpen een overheidsopdracht uit voor de aanstelling van een studiebureau voor een logistiek centrum.

In het prestatiebestek lezen we: “Het studiebureau bepaalt welke informatie (documenten, plannen, rekennota’s, budget, planning, …) en hoe (DWG, maquette, 3D,…) de opdrachtnemer (private partner) aan de opdrachtgever (stad Antwerpen) dient aan te leveren, en dit in iedere fase van het project. Het bureau geeft ook aan hoe de betrokkenheid van de opdrachtgever kan worden gegarandeerd tijdens de uitvoering van het bestek. Hiertoe dienen de (digitale) tools te worden toegelicht. Het studiebureau onderzoekt in welke mate BIM (Building Information Model) mee kan opgenomen worden in het project.”

Ook in Nederland werd in bestekken al uitdrukkelijk melding gemaakt van BIM: 

• “Sub-beoordelingscriterium 3: Gebruik van BIM. De inschrijver moet de werkmethode en de omgang met het Bouw Informatie Model (BIM) en het tot stand komen van het ‘as-built model’ omschrijven.”
• De inschrijver dient in het plan van aanpak ten minste antwoord te geven op de volgende vragen:
• Wordt er door de inschrijver een BIM-protocol opgesteld, gericht op samenwerking tussen de uitvoerende partijen?
• Wordt door de inschrijver gemodelleerd door een BIM-partner van de inschrijver?

De inschrijver krijgt minder punten wanneer één of meer van bovenstaande vragen negatief wordt beantwoord. Daarnaast worden punten toegekend wanneer, vanuit de onderstaande omschrijvingen, blijkt dat de inschrijver concrete en heldere plannen heeft met BIM die worden doorgevoerd in het gehele bouwtraject:

• Welke software gebruikt de inschrijver om de modellen tijdens de uitvoering te beoordelen?
• Omschrijf op welke manier de inschrijver aan de onderaannemers en toeleveranciers informatie zal verstrekken uit het BIM-model.
• Omschrijf hoe de inschrijver de informatie die door toeleveranciers wordt verstrekt in het model verwerkt.